ثبت و سند در کلام قرآن و دیدگاه معصومین (ع)
بسمه تعالی
ثبت و سند در کلام قرآن و دیدگاه معصومین (ع)
آیه 282 سوره مبارکه بقره
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الأخْرَى وَلا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلا تَرْتَابُوا إِلا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ(٢٨٢)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه بدهى مدّت دارى ( بر اثر وام يا معامله ) به يكديگر پيدا مى كنيد، آنرا بنويسيد. و بايد نويسنده اى در ميان شما به عدالت ( سند را ) بنويسد. كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد، نبايد از نوشتن خوددارى كند، همانطور كه خدا به او تعليم داده است. پس بايد او بنويسد و آن كس كه حقّ بر ذمّه او ( بدهكار ) است املا كند و از خدايى كه پرورگار اوست بپرهيزد و چيزى از آن فروگذار ننمايد. و اگر كسى كه حقّ بر ذمّه اوست، سفيه يا ( از نظر عقل ) ضعيف و يا ( به جهت لال بودن ) توانايى بر املا كردن ندارد، بايد ولىّ او ( بجاى او ) با رعايت عدالت ( مدّت و مقدار بدهى را ) املا كند و دو نفر از مردان را ( بر اين حقّ ) شاهد بگيرد و اگر دو مرد نبودند، يك مرد و دو زن از گواهان، از كسانى كه مورد رضايت و اطمينان شما هستند ( انتخاب كنيد ) تا اگر يكى از آنان فراموش كرد، ديگرى به او يادآورى كند. و شهود نبايد به هنگامى كه آنها را ( براى اداى شهادت ) دعوت مى كنند خوددارى نمايند. و از نوشتن ( بدهى هاى ) كوچك يا بزرگِ مدّت دار، ملول نشويد ( هر چه باشد بنويسيد، ) اين در نزد خدا به عدالت نزديكتر و براى اداى شهادت استوارتر و براى جلوگيرى از شك و ترديد بهتر مى باشد، مگر اينكه تجارت و داد و ستد نقدى باشد كه در ميان خود دست به دست مى كنيد كه ايرادى بر شما نيست كه آنرا ننويسيد. و هنگامى كه خريد و فروش ( نقدى ) مى كنيد، ( باز هم) شاهد بگيريد و نبايد به نويسنده و شاهد ( به خاطر حقّگويى ) زيانى برسد ( و تحت فشار قرار گيرد ) و اگر چنين كنيد از فرمان خداوند خارج شده ايد و از خدا بپرهيزيد و خداوند ( راه درست زندگى را ) به شما تعليم مى دهد و خداوند به هر چيزى داناست. (282)
تفسیر آیه 282 سوره بقره:
بزرگترين آيه ى قرآن، اين آيه است كه درباره ى مسائل حقوقى و نحوه ى تنظيم اسناد تجارى مى باشد. اين آيه نشانه ى دقّت نظر و جامعيّت اسلام است كه در دوره جاهليّت و در ميان مردمى عقب افتاده، دقيق ترين مسائل حقوقى را طرح كرده است .
كلمه « تداينتم » از « دَين » به معناى بدهى، شامل هرگونه معامله غير نقدى، وام و خريد سَلَف مى شود.
اگر دقّت در حفظ حقوق فردى ضرورى است، حفظ بيت المال بمراتب ضرورى تر است !
از فرمان نوشتن، معلوم مى شود كه اسناد تنظيم شده اى كه همراه با گواهى عادل باشد، قابل استشهاد است .
از اين آيه استفاده مى شود كه جامعه اسلامى بايد يكديگر را در حفظ حقوق حمايت كند. زيرا هر معامله اى، نياز به كاتب و چند شاهد دارد.
در زمانى كه در تمام جزيرة العرب به گفته مورخان، 17 باسواد بيشتر نبوده، اين همه سخن از نوشتن، نشانه ى توجّه اسلام به علم و حفظ حقوق است .
براى حفظ اعتماد و خوش بينى به همديگر و آرامش روحى طرفين و جلوگيرى از فراموشى، انكار و سوءظنّ، بايد بدهى ها نوشته شود.
اهل هر فن و حرفه اى مسئوليّت ويژه دارد، كسى كه قلم دارد بايد براى مردم بنويسد.
بدهكار، هنگام املاى قرارداد بايد خدا را در نظر بگيرد و چيزى را فروگذار نكند و تمام خصوصيّات بدهى را بگويد.
تدوين قانون بايد به گونه اى باشد كه حقّ ناتوان ضايع نشود. اگر بدهكار، سفيه يا ضعيف و ناتوان و يا گنگ و لال بود، سرپرست و ولىّ او متن قرارداد را بگويد و كاتب بنويسد.
مردان، در گواه شدن وگواهى دادن بر زنان مقدّم مى باشند.
هر كدام از مردها به تنهايى مى توانند شاهد باشند، ولى اگر شاهد يك مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم اداى شهادت كنند.
كاتب و شاهد در امان هستند و نبايد به خاطر حقّ نوشتن و حقّ گفتن مورد آزار و اذيّت يكى از طرفين قرار گيرند.
كاتب و شاهد حقّ ندارند سند را به گونه اى تنظيم كنند كه به يكى از طرفين ضررى وارد شود.
خداوند تمام نيازهاى مادّى و معنوى شما را مى داند و بر اساس آن، احكام و قوانين را براى شما بيان مى كند. قانون گذار بايد آگاهى عميق و گسترده داشته باشد.
ثبت وسند در دیدگاه امام علی( ع )
در زمان خلافت حضرت امیرالمومنین امام علی ( علیه السلام) دستورات و سفارشات زیادی در مورد زمین دارای، مالکیت، مالیات، خراج و نحوه تنظیم اسناد و قباله ها داده شده است. همچنین دفاتر منظمی برای وصول مالیات املاک، باغات و نخلستانها و اموال وجود داشته که طبق آن عمل می شده.
بعنوان نمونه وقتی به حضرت اطلاع دادند که شُریح قاضی خانه ای اعیانی به مبلغ 80 دینار خریده و برای آن قباله تنظیم کرده و عده ای را شهود گرفته است، او را احضار نمودند و به وی فرمودند: « ای شُریح! به زودی کسی به سراغت خواهد آمد که نه قباله ات را نگاهی می کند و نه از شهودت می پرسد؛ تو را از آن بیرون می کند و به قبرت تحویل می دهد.
ای شُریح! بنگر این خانه را از ثروت غیر خود نخریده باشی که هم در دنیا و هم در آخرت زیانکار باشی. آری اگر هنگام خرید خانه پیش من آمده بودی سند مالکیت را این چنین برایت می نوشتم که دیگر در خرید چنین خانه ای حتی به ربای یک درهم یا بیشتر علاقه نداشته باشی.»
آن سند مالکیت چنین بود:
« این خانهای است که بندهای ذلیل (خریدار) از مردهای که آماده کوچ کردن است. (فروشنده) خریداری نموده است.
خانهای از سرای غرور در محلهء فانی شوندگان، در کوچهء هالکان (محلّ وقوع مورد معامله) این خانه به چهار حّد محدود میشود: حدی به آفات و بلاها، حدی به مصائب، حدی به هوی و هوس و حدی به شیطان. (حدود اربعه) درب این خانه از همین جا باز میشود. (مدخل ورودی خانه) این خانه را مغرور آرزوها از کسی که پس از مدّت کوتاهی از جهان رخت بر میبندد به مبلغ خروج از عزّت و قناعت و دخول در ذلّت دنیا پرستی (بهای مورد معامله) خریداری کرده شاهد این سند عقل است. ( گواه مورد معامله ) »
استاد محترم:
جناب آقای دکتر علیرضا حسنی
درس:
حقوق مدنی پیشرفته یک
گردآورنده:
عبدالعلی علی اکبری
دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق ثبت
دانشکده حقوق
دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان سال تحصیلی 93 - 1392
قابل استفاده دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین الملل و بین الملل و دانشجویان کارشناسی حقوق و فقه و علوم قضایی و ثبتی
