حمایت از حقوق مالکیت فکری در سازمان جهانی تجارت

 

 

 

مقدمه

موضوع مالکیت فکری که ناشی از هنر و ابتکارات انسان است بحث نوینی نیست. بلکه با پیدایش انسان، مالکیت فکری نیز بوجود آمده است. چرا که فکر، قدرت لاینفکی بوده که انسان هیچ وقت ازآن خالی نبوده وهمیشه به منظور رفع نیازهای خود از آن بهره می گرفته است. امروزه درباره اهمیت مالکیت فکری(معنوی) و حفظ آن در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی مباحث فراوانی مطرح است و گسترش ارتباطات از طریق شبکه جهانی اینترنت و قابلیت دسترسی سریع و آسان به تمامی اطلاعات و سوء استفاده برخی افراد از آثار و دستاوردهای دیگران بر اهمیت حفظ این نوع مالکیت و اعتبار آن افزوده است. بعضی از سازمانهای بین المللی، بخصوص سازمان جهانی مالکیت فکری یا مختصرا «وایپو WIPO » به منظور تبیین و گسترش مالکیت معنوی در بین جوامع مختلف و نیز در محیط الکترونیکی تحقیقات و بررسی هایی کرده است تا بهتر و دقیق تر ابعاد و ویژگی های آن را مشخص و موقعیت آن را مستحکم نماید.

چون مهمترين و با ارزش ترين كالا را دانش و انديشه و به عبارت ديگر اطلاعات و نوآوري تشكيل مي دهد. گذشته از چيرگي فزاينده فكر و فرهنگ بر كل زندگي انسان، آمارها نشان مي دهند كه تجارت كالاهاي حاوي داراييهاي فكري، رشد حيرت انگيز داشته است و با توجه به گستره حقوق مالكيت فكري كه از حق اختراع و علايم تجاري و اسرار تجاري تا حق نسخه برداري و آثار ادبي و هنري را در بر مي گيرد. در واقع هيچ كالا و خدمتي را نمي توان يافت كه به نحوي با حقوق مالكيت فكري ارتباط نداشته باشد. اين اهميت باعث شده است كه حقوق مالكيت فكري و حمايت از آن به يكي از اجزا و ابزارهاي توسعه اقتصادي و سياست تجاري كشورها تبديل شود.

 هر کس دست کم یک کتاب نوشته یا یک محصول فرهنگی تولید کرده باشد با توجه به سرمایه ای که در این راه خرج کرده، اعم از سرمایه های مادی، معنوی، فکری و اعتباری، خود را نسبت به سود حاصل از آن و تولید مجدّد آن محق می داند. اکنون یک بحث این است که این حق عرفی مبنایی شرعی یا قانونی دارد یا نه؟

 با توجه به اینکه هنوز مبانی فقهی این بحث به خوبی تبیین نشده است این مقاله به مبانی شرعی و فقهی آن نمی پردازد و صرفاً به بررسی حمایت از حقوق مالکیت فکری(معنوی) در سازمان جهانی تجارت می پردازد. ایران به زودی به طور کامل، به این سازمان خواهد پیوست و الحاق کامل ایران به این سازمان لازمه اش به وجود آمدن بسترهای لازم در حقوق ایران است. با بررسی حمایت از حقوق مالکیت فکری(معنوی) در سازمان جهانی تجارت می توان به نقایص و ابهامات قوانین موجود پی برد.

کلیات

مالکیت معنوی در جهان

نخستین بار در جهان که این حقوق به مؤلّف تعلّق گرفت در سال 1709 میلادی بود: قانون حقّ مؤلّف کشور انگلستان، معروف به قانون ملکه(ANNE) «همچنین پس از آن در فرانسه در سال 1977 م به فرمان لویی شانزدهم و در آمریکا »ابتدا با وضع قانون محلّی در سال 1783 شروع شد و سپس در سال 1789 به صورت یکی از اصول قانون اساسی متجلّی گشت. (لطفى، تقى)

در اول ژانويه 1995، سازمان تجارت جهاني(WTO) جانشين موافقت نامه عمومي تعرفه و تجارت( GATT ) شد. برخلاف GATT كه اصولا" تجارت كالا را در بر مي گرفت، سازمان تجارت جهاني حوزه هاي تجارت خدمات و جنبه هاي تجارت حقوق مالكيت فكري را هم در بر مي گيرد. ماهيت اين سازمان را مي توان به سه دسته موافقت نامه هاي مربوط به تجارت كالا، تجارت خدمات و جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري تقسيم كرد. اكنون اعضاي اين سازمان به 147 عضو رسيده اندكه بيش از 97 درصد تجارت جهاني را در دست دارند. بنابراين، تقريباً كل تجارت جهاني در دست اعضاي اين سازمان و تابع قواعد و مقررات آن است. (ايرواني، محمد جواد)

موافقت نامه جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري(TRIPs) كه جز، لاينفك اسناد لازم الاجراي سازمان جهاني تجارت است، يكي از جامع ترين و كامل ترين مقررات درباره حقوق مالكيت فكري محسوب مي گردد كه تاكنون در سطح بين‌المللي وجود داشته است. اين موافقت نامه از نظر پوشش، انواع مختلف حقوق مالكيت فكري را شامل گرديده و مقررات ماهوي نسبتاً كاملي را در راستاي حمايت از آنها بيان مي دارد.
به طوري كه در بندهاي اول و دوم ماده 2 موافقت نامه(TRIPs) ملاحظه مي شود اين موافقت نامه با چهار سند بين المللي مربوط به حمايت از حقوق مالكيت فكري به شرح زير ارتباط دارد:

1- كنوانسيون پاريس براي حمايت از مالكيت صنعتي: اين كنوانسيون شامل 30 ماده است كه در تاريخ 20 مارس 1883 در پاريس توسط 11 كشور(بلژيك، السالوادور، فرانسه، گواتمالا، ايتاليا، هلند، پرتغال، صربستان، اسپانيا و سوئيس ) به امضا رسيد. در 7 ژوئيه 1884 نيز كشور هاي انگليس، تونس و اكوادور به آن ملحق شدند و اعضاي اوليه را به 14 عضو افزايش دادند.

2- كنوانسيون برن براي حمايت از آثار ادبي و هنري: اين كنوانسيون كه تحت نظارت سازمان جهاني مالكيت فكري است، شامل 38 ماده و يك ضميمه 6 ماده اي است. مذاكرات مربوط به اين كنوانسيون در نيمه دوم قرن نوزدهم بر مبناي مذاكرات دو جانبه آغاز گرديد. اين كنوانسيون در 9 سپتامبر 1886 مورد تصويب قرار گرفت و قديمي ترين سند بين المللي درباره حمايت از حق نسخه برداري است.

3- كنوانسيون رم براي حمايت از اجرا كنندگان، توليد كنندگان آثار صوتي و سازمانهاي پخش راديو تلويزيوني:حمايت از حقوق جانبي حق نسخه برداري يكي از آثار ناشي از توسعه فناوري است. بررسي مجدد قرارداد در 26 اكتبر 1961 در كنفرانس ديپلماتيك، كنوانسيون رم به تصويب نهايي رسيد. اين كنوانسيون مشتمل بر 34 ماده و تحت نظارت سازمان جهاني مالكيت فكري است.

4- معاهده حقوق مالكيت فكري در مورد مدارهاي يكپارچه: اين معاهده شامل 20 ماده است كه در 26 مي سال 1989 در واشنگتن مورد مذاكره نهايي قرار گرفت ولي به علت مخالفت دو قدرت عمده توليد كننده نيمه هادي ها يعني آمريكا و ژاپن مورد تصويب نهايي قرار نگرفت. لذا هم اكنون اين معاهده در عرصه بين المللي لازم الاجرا نيست ولي به اين جهت كه در ماده 35 موافقت نامه(TRIPs) مورد استناد قرار گرفته است، در حد مذكور در اين ماده براي اعضاي سازمان تجارت جهاني لازم‌الرعايه است. (ايرواني، محمد جواد)

در اقتصاد جهاني با عنايت به آزادسازي تجاري، بحثهاي بسياري درباره چگونگي حمايت از حقوق مالكيت فكري به عمل آمده است. در راستاي حمايت از حقوق مالكيت فكري، ضمن حمايت از دارندگان اين حقوق و تشويق ابتكار و نوآوري، به مسئله انتقال دانش فني توجه بسيار شده است. در تعارض بين اين دو هدف است كه موضوع چگونگي رقابت مطرح مي گردد.

قسمت سوم از موافقت نامه(TRIPs) تحت عنوان « اجراي حقوق مالكيت فكري » به بيان مقرراتي در اين رابطه مي پردازد. بر اساس اين مقررات، كشورهاي عضو متعهد گرديده اند كه نسبت به تصويب حداقل استانداردهاي اجرايي در قوانين داخلي خود اقدام كنند. با استناد به اين مقررات، كشورهاي عضو بايد به منظور حمايت از دارندگان حقوق مالكيت فكري، مجازاتهاي قانوني براي ناقضان اين حقوق پيش بيني كنند. توضيح اينكه موافقت نامه(TRIPs) به عنوان تنها سند بين المللي است كه درباره اجراي حقوق مالكيت فكري، اقدام به وضع قوانين و مقررات كرده است.

اهمیت حقوق مالكیت معنوی تا جایی است كه كشورهای پیشرفته دنیا سال‌ها پیش با امضای توافقنامه‌ای سازمان جهانی مالكیت معنوی(WiPO) را در 14 ژوئیه سال 1967 تاسیس كرد كه این توافقنامه از آوریل سال 1970 به مرحله اجرا درآمد.

هدف اصلی سازمان حمایت از مالكیت معنوی در سراسر دنیا از طریق همكاری میان دولت‌ها و در صورت امكان، همكاری با سایر سازمان‌های بین‌المللی است. در حال حاضر 84 كشور عضو سازمان Wipo هستند. (ايرواني، محمد جواد)

حقوق بین الملل و مالکیت معنوی تا سازمان جهانی مالکیت فکری(wipo) :

 

 سابقه تلاش های بین المللی برای حمایت از حقوق مالکیت فکری و تلاش های بین المللی برای توسعه مقرّرات ناظر برای حمایت از حقوق مالکیت فکری طی بیش از یک قرن گذشته عمدتاً تحت عنایت سازمان جهانی مالکیت فکری(wipo)  و سازمان های سلف آن انجام شده است. این تلاش ها به تصویب تعدادی کنوانسیون و موافقت نامه انجامید که تعهدات بین المللی برای حمایت از صاحبان حقوق مالکیت فکری را وضع نموده اند. برخی از این کنوانسیون ها عبارتند از:

الف. پیمان های بین المللی حقوق مالکیت صنعتی:

مهم ترین این پیمان ها کنوانسیون پاریس(1883 م) می باشد که چندین بار مورد اصلاح و تجدیدنظر قرار گرفته است. ایران نیز در سال 1338 ش به این کنوانسیون ملحق شد.

ب. پیمان های بین المللی حقوق مالکیت ادبی و هنری:

1. قرارداد برن(1886م) که شاید مهم ترین این پیمان ها باشد.

2. کنوانسیون جهانی حق مؤلّف [1](u.c.c)

3. سایر معاهدات؛ مانند:

ـ قرارداد مونته ویدئو؛

ـ قرارداد رم(1968 م)؛

ـ موافقت نامه مادرید درباره ثبت بین المللی علایم(1891 م)؛

ـ موافقت نامه لاهه درباره سپرده گذاری بین المللی طرح های صنعتی(1925 م)؛

ـ موافقت نامه نیس درباره طبقه بندی کالاها و خدمات برای ثبت علایم(1957م)؛

ـ موافقت نامه لیسبون برای حمایت از علایم منبع و ثبت بین المللی آنها(1958 م)؛

ـ کنوانسیون رم برای حمایت از اجراکنندگان و تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمان های پخش رادیو ـ تلویزیونی(1961م)؛

ـ معاهده همکاری در مورد حق اختراع(1970 م)؛

اکنون خود سازمان جهانی مالکیت فکری(وایپو) هم که یکی از سازمان های تخصصی سازمان ملل می باشد، دارای 179 عضو از آمریکا تا بنگلادش ـ از جمله ایران ـ است.[2]

با این حال، تناقض کنوانسیون ها و موافقت نامه های پیشین و عدم وجود یک ساز و کار اجرایی مؤثر در آنها، باعث مطرح شدن حقوق مالکیت فکری در مذاکرات دور اروگوئه در قالب «موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت»(گات) شد که سرانجام به تصویب «موافقت نامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری((Trips  منجر گردید. (بزرگى، وحید)

ج. چند کنوانسیون و چند نکته:

ـ کنوانسیون ژنو: این کنوانسیون در 29 اکتبر سال 1971 م برای حمایت از حقوق تولیدکنندگان آثار صوتی و تصویری در مقابل آنهایی که اجازه نسخه برداری(کپی برداری) از آثارشان را ندارند، تنظیم شده است. [3]
ـ کنوانسیون برن: این کنوانسیون در سال 1886 م در برن(پایتخت سوئیس) امضا شد و در سال 1971 م مورد بازبینی قرار گرفت.

بر اساس کنوانسیون برن، اعضا باید حقوقی را در خصوص تقلید(کپی برداری) در سطح ملّی اجرا کنند که اتباع دیگر کشورها نیز از آن بهره مند کردند. این کنوانسیون استانداردهای حداقل حمایت را تعریف کرده است؛ برای مثال، حقوق مربوط به آثار ادبی برای یک دوره 50 ساله ارزش و اعتبار دارد. (امامی، نورالدین)
حقوق بین الملل و سازمان جهانی مالکیت فکری: هر دو کنوانسیون برن و پاریس ایجاد یک دایره بین المللی را مقرّر کردند. این دوایر در سال 1983 م در یکدیگر ادغام شدند و تحت نام های مختلفی به فعالیت پرداختند. آخرین آنها «سازمان جهانی مالکیت فکریwipo »است که بر اساس کنوانسیون(استکهلم ژوئیه 1967) در آوریل 1970 به اجرا درآمد و پا به عرصه وجود نهاد. دوایر بین المللی مزبور هنوز هم برای دولت هایی که عضو اتحادیه پاریس یا برن هستند ولی به عضویت «wipo» در نیامده اند به صورت قانونی کار می کند. Wipo در سال 1974 به عنوان چهارمین سازمان تخصصی سازمان ملل شناخته شد. 33 هدف عمده سازمان جهانی مالکیت معنوی عبارت است از «حفظ و افزایش حرمت مالکیت معنوی در سراسر جهان، به منظور حمایت از توسعه صنعتی و فرهنگی از طریق ایجاد انگیزه برای فعالیت های آفرینشی و تسهیل انتقال فناوری و نشر آثار ادبی و هنری»

 

روابط wipo با سازمان تجارت جهانی:

 

سازمان تجارت جهانی(WTO )در 15 آوریل 1994 پس از پایان مذاکرات چندجانبه(GATT ) در اروگوئه تأسیس شد. این سازمان موافقت نامه مربوط به موارد تجارت حقوق مالکیت معنوی معروف به Trips 35 را در اول ژانویه تصویب کرد.

در طول مذاکرات «گات» نمایندگان کشورهای جهان سوم با اظهار عدم ارتباط موضوعاتی همچون حقوق مالکیت معنوی با موضوع گات و نیز علت وجود سازمان های تخصصی مثل wipoبا طرح مقرّرات مشهور به Trips، به جریان مذاکرات اعتراض داشتند. دبیرکل wipoآشکارا اعلام کرده بود که سازمان متبوعش هیچ گونه نقشی در تدوین سلسله مقرّرات Trips نداشته است و آن را در مواردی با اهداف wipoمتعارض می بیند. (میرعمادى، طاهره)

موافقت نامه Tripsعصر نوینی در حمایت و اجرای حقوق مالکیت معنوی و افزایش فعالیت های wipo ایجاد کرد. مفاد مندرج در موافقت نامه Trips در ارتباط با کپی رایت و حقوق مربوطه، علایم تجاری، اسامی جغرافیایی، طرح های صنعتی و اختراعات، فعالیت های انجام شده توسط wipo و کنوانسیون های قبلی را حمایت خواهند کرد. در اول ژانویه 1996 م موافقت نامه ای میان سازمان جهانی مالکیت معنوی و سازمان تجارت جهانی به امضا رسید. [4]

موافقت نامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری(Trips)

در 15 دسامبر 1993 مذاکرات دور اروگوئه در چارچوب موافقت نامه عمومی راجع به تعرفه و تجارت(G.A.T.T.)  به سرانجام رسید. از جمله مباحثی که در این مذاکرات مطرح گشت بحث مالکیت معنوی بود که در رژیم GATTوجود نداشت و نتایج آن در موافقت نامه راجع به جنبه های تجاری حقوق مالکیت معنوی که متضمن مسئله تجارت کالاهای تقلّبی نیز بود منعکس گردید. از این موافقت نامه تحت عنوان Tripsیاد می شود. (امامی، نور الدین)

این موافقت نامه رسمی توسط 111 کشور عضو گات در تاریخ 15 آوریل سال 1994 در مراکش به امضا رسید و از اول ژانویه 1996 به اجرا در آمد. در مذاکرات دور اروگوئه سازمان جدیدی به نام «سازمان تجارت جهانی(WTO) » تأسیس شد که از اول ژانویه 1995 شروع به کار نمود. [5]
موافقت نامه Tripsمؤیّد این نظر است که پدیده های غیر مادی مشمول حمایت حقوق مالکیت معنوی، در تجارت جهانی دارای ارزشی همانند سایر کالاها و خدمات می باشند.

این بازار جهانی مستلزم یکسان بودن سطح حداقل حمایت مقرّر در هر کشور است، وگرنه تفاوت های ناشی از سطوح مختلف حمایتی بر تجارت و قدرت رقابت در بازار اثر منفی خواهد گذاشت. پدیده های غیرمادی در نظام تجارت جهانی به موجب موافقت نامه Tripsهمانند سایر کالاها در تبادلات اقتصادی بین المللی تلقّی شده اند. بدیهی است که نتیجه غیرقابل اجتناب این طرز تلقّی، تأکید بیشتر بر جنبه های اقتصادی و تجاری کپی رایت بوده است و نتایج قبلی آن نیز عبارت خواهد بود از:

1. حقوق معنوی نسبت به حقوق مادی در درجه دوم اهمیت قرار گیرد.
2. حقوق هنرمندان اجرا کننده و صنایع وابسته به آن همانند مؤلّفان نقش اساسی و مرکزی پیدا کند.
همان گونه که ملاحظه می شود، این طرح بین المللی بیشتر با سنّت حقوق ایالات متحده در مورد کپی رایت انطباق دارد تا با روش اروپای قاره ای در خصوص حق مؤلّف. موافقت نامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری(Trips)  یکی از اجزای تفکیک ناپذیر سند نهایی دور اروگوئه و یکی از سه رکن موافقت نامه های سازمان جهانی تجارت(شامل موافقت نامه های مربوط به تجارت کالا، خدمات و مالکیت فکری) است. این موافقت نامه جامع ترین سند بین المللی در مورد حقوق مالکیت فکری است و حوزه هایی مثل حق نسخه برداری(کپی رایت) و حقوق جانبی، علایم تجاری، علایم جغرافیایی، طرح های صنعتی، حق اختراع طرح های ساخت مدارهای یکپارچه و اطلاعات افشا نشده یا اسناد تجاری را دربر می گیرد. این موافقت نامه:

1. اصول اساسی گات مثل شفافیت، رفتار ملّی و دولت کاملة الوداد را به حقوق مالکیت فکری گسترش می دهد.

2. استانداردهای حداقل را برای حمایت از حقوق حوزه های مزبور تعیین می کند.
3. اصلاحات و رویّه های لازم برای اجرای حقوق مالکیت فکری در کشورهای عضو را تجویز می کند. (بزرگى، وحید)

برای اینکه کشورهای عضو تغییرات لازم را در قوانین ملّی خود به وجود آورند و خود را برای اجرای مفاد موافقت نامه Tripsآماده سازند، مهلت ها یا دوره های انتقالی زیر(بر اساس سطح توسعه کشورها) به آنها اعطا شده است(مواد 65 و 66)

ـ کشورهای توسعه یافته: 1 سال، تا اول ژانویه 1996؛

ـ کشورهای در حال توسعه: 5 سال؛ یعنی از اول ژانویه 2000م، که این مهلت ها تا 5 سال دیگر در مورد حمایت از حق اختراع و نیز محصولات(و نه فرایندها) قابل تمدید است.

ـ نظام های اقتصادی در حال گذار: 5 سال؛ یعنی تا اول ژانویه 2000 م، در صورتی که در اصلاح قانون مالکیت فکری خود با مشکلات رو به رو باشند.

ـ کم توسعه یافته ترین کشورها(IDCs)  : یازده سال؛ تا اول ژانویه 2006 م، که این مهلت قابل تمدید است.

البته در خلال این دوره های انتقالی، کشورهای عضو باید از انجام هرگونه اقدامی که باعث تنزّل سطح حمایت آن کشور از حقوق مالکیت فکری گردد خوداری نمایند.

استاندارهای حداقل در موافقت نامه TRiPS : در موافقت نامه به موضوعات مورد حمایت آن و حقوق صاحبان مالکیت فکری و استثنائات آنها و حداقل مدت حمایت از آن اشاره شده است. ( فارسیجانی)

 

حق نسخه برداری و حقوق جانبی و مفهوم آنها

 

از حقوق مؤلّفان آثار ادبی، موسیقی و هنری در نظام «کامن لا» با عنوان «کپی رایت» و در نظام حقوق رومی ـ ژرمنی با عنوان «حق مؤلّف» یاد می شود. به طور کلی، «کپی رایت» حقی است که به منظور حمایت از آثار ادبی، داستانی، موزیکال، هنری، و سایر آثار نشأت گرفته از آفرینش فکری خود مؤلّف، برقرار می گردد.

اصطلاح «کپی رایت» عموماً ناظر به مهم ترین عملی است که در مورد آثار ادبی و هنری انجام می شود؛ یعنی کپی کردن یک اثر مثل کتاب، نقاشی، مجسمه، عکس و فیلم. این اقدام تنها از سوی خود مؤلّف یا با اجازه او امکان پذیر است.

اما اصطلاح «حق مؤلّف»، ناظر به شخص آفریننده اثر ادبی و هنری است؛ یعنی خود مؤلّف. «حق مؤلّف» بر این جنبه تأکید دارد که مؤلّف دارای حقوق خاصی در آفریده خود می باشد(مثل حق ممانعت از تکثیر اثر تحریف شده) که تنها از سوی او قابل اعمال است، در حالی که سایر حقوق، مثل حق تکثیر و کپی برداری، قابل انتقال بوده و از سوی سایر اشخاص نیز اعمال می گردد؛ مثلا ناشر اجازه تکثیر اثر را از مؤلّف أخذ نماید.

به هر حال، در موافقت نامه TRIPS از این حقوق تحت عنوان «کپی رایت» نام برده شده است. شایان ذکر است آنچه در این رابطه مورد حمایت قرار می گیرد، نحوه بیان عقاید مؤلّف است نه خود عقاید. کپی رایت در حقیقت از خلاقیت در گزینش و ترتیب کلمات، نت موسیقی، رنگ ها، شکل ها و مانند آن حمایت به عمل می آورد. در کپی رایت، در واقع از شکلی که مؤلّف، اثر اصلی را بدان نحو ابراز داشته در برابر کپی برداری غیرمجاز دیگران حمایت می شود. برای اینکه اثری از حمایت کپی رایت برخوردار گردد باید اصیل باشد. اصالت اثر بدین معناست که سرچشمه اثر باید خود مؤلّف و کار وی باشد. البته لازم نیست که حتماً مؤلّف عقاید بدیع و جدیدی را ابراز نماید، اما شکل و نحوه ارائه ایده ها باید بدیع و تازه باشد. بنابراین، چون ملاک حمایت، نه نوآوری و جدید بودن اثر، بلکه اصالت آن است، حقوق یک پدیدآورنده مانع از آفرینش مستقلی شبیه کار اصلی از سوی دیگران نخواهد بود. البته لازم به ذکر است که کیفیت یا ارزش اثر و حتی هدف و مقصود تألیف و استفاده ای که از یک اثر به عمل می آید، ارتباطی با حمایت از آن پیدا نمی کند. بنابراین، یک اثر ادبی یا موسیقی صرف نظر از آنکه طبق نظر ما خوب تلقّی شود یا بد، مورد حمایت قرار خواهد گرفت. (آموزگار، مریم)

حق نسخه برداری(کپی برداری) به آثار ادبی و علمی و هنری مربوط می شود، به هر شیوه یا شکلی که ارائه شوند. این آثار در صورتی مورد حمایت قرار می گیرند که اثری خلّاقانه و اصیل باشند. از جمله مصادیق آثار مشمول حق نسخه برداری می توان به آثار مکتوب، از جمله کتاب و جزوه و ترجمه آنها، آثار نمایشی، آثار سمعی و بصری، آثار تجسّمی، طرح ها و مدل های صنعتی، نقشه های جغرافیایی و معماری و برنامه های رایانه ای و پایگاه های اطلاعاتی اشاره کرد. اصولا در زمینه حق نسخه برداری، حقوق پدیدآورنده را به دو دسته تقسیم می کنند: الف. حقوق مادی یا اقتصادی؛ ب. حقوق معنوی یا اخلاقی. (آموزگار، مریم)

 

 

 

 
رژیم کپی رایت در موافقت نامه Trips

 

الف. اصل عمومی: اصل عمومی که در ماده 9 بند 1 موافقت نامه Tripsراجع به حقوق مؤلّف برقرار شده است، اعمال مواد 1 تا 21 و ضمیمه کنوانسیون برن در سند پاریس(1971) می باشد. این بدان معناست که Trips برای تمامی اعضای سازمان تجارت جهانی(WTO)  این تعهد را به وجود آورده است که مقرّرات اساسی کنوانسیون برن را مراعات نمایند، هر چند که به این کنوانسیون ملحق نشده باشند. البته با در نظر گرفتن یک استثنای مهم: ماده 6 مکرر کنوانسیون برن در حقوق معنوی. بر این اساس، اعضای موافقت نامه Trips متعهّد به اعمال این ماده و حمایت از حق معنوی مؤلّف نمی باشند. استثنای ماده مربوط به حقوق معنوی سبب خواهد شد که سایر مقرّرات در موارد دیگر کنوانسیون برن راجع به این حقوق نیز از شمول موافقت نامه  Trips خارج شود؛ مثل بند 3 ماده 10(حق مؤلّف در ذکر نام او حین نقل قول از آثار وی) و بند2 ماده 11 مکرر(تعهد به درج نام مؤلّف در ترجمه یا تکثیری که به موجب مجوّز به عمل آمده است).
با این حال، باید توجه داشت که به موجب بند 2 ماده 2 موافقت نامه Trips، کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی که عضو کنوانسیون برن نیز می باشند همچنان ملزم به حمایت از حقوق معنوی خواهند بود. مستثنا ساختن ماده 6 مکرر کنوانسیون برن سبب می شود که نتوان نقض حقوق معنوی را در هیأت حل اختلاف سازمان تجارت جهانی مطرح ساخت. بند 2 ماده 9 موافقت نامه Trips همچنین این اصل را بیان می کند که حمایت کپی رایت به نحوه بیان و ارائه موضوع مربوط است نه خود عقاید، روش ها و راه حل های مفاهیم ریاضی. این ماده در واقع، بیانگر این قاعده کلی است که کپی رایت برای حمایت از نحوه ارائه عقاید و نظرات مؤلّف است و نه در جهت حمایت از خود عقاید یا وقایع یا اطلاعاتی که در ضمن اثر مطرح شده است. (آموزگار، مریم ‍‏)

در موافقت نامه Trips اغلب مفاد کنوانسیون برن ـ بجز موارد اندک، از جمله: حمایت از «حقوق اخلاقی» ـ پذیرفته شده است. (آموزگار، مریم)

ب. اهداف موافقت نامه Trips: بر اساس مقدمه موافقت نامه، اهداف آن عبارتند از: کاهش انحرافات و موانع موجود بر سر راه تجارت بین الملل، ارتقای حمایت از حقوق مالکیت فکری و تضمین اینکه خود اقدامات و رویه های اجرایی حقوق مالکیت فکری به مانعی برای تجارت مشروع تبدیل نشود. 47 ولی اهداف مذکور در مقدمه موافقت نامه را باید همواره با ماده 7 آن تفسیر نمود که می گوید: حمایت از حقوق مالکیت فکری و اجرای این حقوق باید به ارتقای نوآوری تکنولوژیک کمک کند، به نحوی که با استفاده متقابل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان دانش فنّی همراه باشد و به رفاه اجتماعی و اقتصادی و توازن حقوق و تعهدات منجر شود.

ج. حمایت از برنامه های رایانه ای و پایگاه های اطلاعاتی:

 کنوانسیون برن برنامه های رایانه ای را به عنوان آثار ادبی مورد حمایت قرار می دهد. این حمایت، هم در مورد Source Codeو هم object codeاعمال می گردد؛در نتیجه:

1. مقرّرات راجع به آثار ادبی در کنوانسیون در این موارد نیز قابل اجراست.

2. محدودیت های راجع به این حقوق باید در چارچوب مقرّر در کنوانسیون باشد.

3. اصل رفتار ملّی در مورد آنها مراعات شود؛ یعنی برنامه های رایانه ای یک عضو باید از سوی سایر اعضا مورد توجه قرار گیرد.

در مورد مدت زمان حمایت از برنامه های رایانه ای دو نظر وجود دارد: طبق یک ملاک، 50 سال مقرّر برای آثار ادبی در کنوانسیون برن باید رعایت شود، اما به نظر تعدادی دیگر از حقوق دانان، برنامه های رایانه ای جزء آثار هنر کاربردی(AppliedArt)  تلقّی شده است و در مورد این آثار، ماده 7 بند 4 کنوانسیون(دوره حمایت 25 ساله) اعمال می گردد.

گردآوری موجود چه به صورت خواندنی توسط ماشین باشد و چه به شکل دیگر، مورد حمایت قرار خواهد گرفت. حمایت از گردآوری داده ها امری جدا از خود اطلاعات و مندرجات آن بوده است و این داده ها باید بدون لطمه به کپی رایت یا سایر اشکال حمایت جمع آوری شده باشند.

د. مدت حمایت: مبنای محاسبه حمایت از اثر در ماده 12 موافقت نامه، مبنایی غیر از عمر شخص طبیعی و حقیقی است. مقرّر شده که این زمان نباید کمتر از 50 سال از آخر انتشار مجاز و در صورت عدم نشر مجاز، 50 سال از تاریخ ایجاد اثر باشد. هدف از برقراری این مبنا آن بوده است که در مورد اشخاص حقیقی نیز بتوان مدت حمایت را محاسبه نمود.

باید خاطرنشان کرد که طبق یک اصل کلی در کنوانسیون برن، مؤلّف باید شخص حقیقی باشد، در حالی که موافقت نامه Tripsاشخاص حقوقی را نیز به عنوان مؤلّف پذیرفته است.

تفاوت مهم دیگر با کنوانسیون برن در مورد حمایت از آثار سینمایی است. مدت حمایت از چنین آثاری در کنوانسیون برن از زمانی آغاز می شود که اثر با اجازه مؤلّف در دسترس عموم قرار می گیرد(بند2 ماده 7) و در موافقت نامه Trips(ماده 12) آغاز حمایت از زمان انتشار مجاز اثر است. روشن است که مفهوم «دسترسی مجاز عموم» مفهومی عام تر و گسترده تر از انتشار مجاز است؛ زیرا قابلیت دستیابی برای عموم هم شامل دستیابی به کپی هاست و هم دستیابی عموم از طریق هر نوع وسیله ارتباط جمعی.

به هر حال، در مورد آثار سینمایی و آثار هنری کاربردی همانند کنوانسیون برن(بند 4 ماده 7) مدت حمایت نباید کمتر از 25 سال پس از ساخت اثر باشد.

هـ. محدودیّت در مورد کپی رایت: موافقت نامه Tripsمحدودیت ها و استثنائات خاصی را در رابطه با حمایت کپی رایت مقرّر داشته است. ماده 13 موافقت نامه به کشورهای عضو اجازه می دهد که در موارد خاص محدودیت ها و استثنائاتی راجع به حقوق انحصاری برقرار نمایند، به شرطی که با بهره برداری متعارف از اثر تعارض نداشته باشد و به نحوی غیر متعارف به منافع مشروع دارنده حق لطمه وارد نیاورد. این ماده تقریباً همان عبارات و الفاظ بند 2 ماده 9 کنوانسیون برن را تکرار می کند، با این تفاوت که برقراری محدودیت ها یا استثنائات را به طور کلی اجازه داده است، در حالی که ماده 9 بند 2 کنوانسیون برن تنها به امکان اجازه تکثیر آثار مورد حمایت اشاره کرده است و متذکر سایر حقوق انحصاری دارنده حق نشده است. (آموزگار، مریم)

 

اصول مربوط به استانداردهای Trips

 

1.      اصل رفتار ملّی: بند 3 ماده 1 موافقت نامه Trips مقرّر می دارد: اعضا باید رفتار مقرّر در موافقت نامه را در مورد اتباع سایر کشورهای عضو مراعات نمایند. در مورد حقوق مالکیت معنوی مورد بحث(کپی رایت و حقوق مرتبط) با اتباع سایر کشورهای عضو همانند اشخاص حقیقی یا حقوقی که شایستگی حمایت مقرّر در کنوانسیون برن و رم را داشته باشند رفتار می شود.
به موجب بند 3 ماده 1، هر عضو باید در مورد اتباع سایر اعضا به گونه ای رفتار کند که از آنچه در مورد اتباع خود در خصوص حمایت از مالکیت معنوی اعمال می نماید، مطلوبیت کمتری نداشته باشد(البته با در نظر گرفتن قواعد و استثنائات خاص).

قواعد راجع به اعمال اصل رفتار ملّی از اهمیت بنیادی برخوردار است؛ زیرا به موجب آن برای اتباع Trips این امکان را فراهم می آورد که هر یک از کشورهای عضو Trips، از رفتار ملّی برخوردار شوند، تنها مشروط به محدودیت های خاصی که در موافقت نامه مطرح شده است.
این اصل در رابطه با کپی رایت و حقوق مرتبط، به نحو متفاوتی اعمال می گردد:
الف. اصل رفتار ملّی در مورد کپی رایت: اصل رفتار ملّی در مورد کپی رایت تمامی حقوق ذی ربط را دربر می گیرد. این شمول تنها حقوقی را که به صراحت در این موافقت نامه مطرح شده است دربر نمی گیرد. این امر در عمل بدان معناست که قواعد کنوانسیون برن در تمامی کشورهای عضو Trips اعمال می شود. از این رو، مقرّرات مربوط در کنوانسیون(بخصوص مواد 3 و 5) به عنوان مرجعی برای اعضای WTO(و نه تنها اعضای اتحادیه برن) مورد استفاده قرار می گیرد. نتیجه برجسته این امر آن است که هر یک از اتباع کشورهای عضو Tripsمی توانند در هر یک از دیگر کشورهای عضو(به غیر از کشور خودشان) در مورد آثار چاپ نشده خود، یا برای آثاری که برای اولین بار خارج از آن کشور چاپ شده است، همان رفتاری را مطالبه کنند که آن کشور با اتباع خود می نماید.

ب. اصل رفتار ملّی در مورد حقوق مرتبط: در مورد حقوق مرتبط با کپی رایت(حقوق منتسب به هنرمندان، اجرا کنندگان، تهیه کنندگان فتوگرام و سازمان های پخش برنامه) اصل رفتار ملّی تنها در مورد حقوقی اعمال می شود که در موافقت نامه Tripsمقرّر شده است. اگر کشوری حقوق گسترده تری را به این گروها اعطا کند اجباری ندارد که این حقوق را در مورد اتباع سایر کشورهای عضو نیز مراعات نماید. این یک تفاوت مهم در مقایسه با اعمال رفتار ملّی در مورد مؤلّفان می باشد.

2. اصل دولت کاملة الوداد: کنوانسیون برن، کنوانسیون جهانی کپی رایت و کنوانسیون رم مبتنی بر اصول حقوق کنوانسیون و رفتار ملّی هستند، اما شامل اصل رفتار دولت کاملة الوداد نمی باشند. این قاعده صرف نظر از موافقت نامه Trips در زمینه حمایت بین المللی از کپی رایت و حقوق مرتبط نادر است. ماده 4 موافقت نانه Tripsمقرّر می دارد که در رابطه با حمایت از مالکیت معنوی(فکری)، هر مزیّت، امتیازنامه یا مصونیتی که از سوی یک عضو به اتباع هر کشور دیگری اعطا شود، باید بلافاصله و بدون قید و شرط به اتباع سایر اعضا نیز اعطا گردد. از این رو، اگر کشور Aعضو WTO(سازمان جهانی تجارت) به اتباع کشور B(چه عضو WTO یا غیر عضو) امتیازی، مثلا در مورد روند اجرای کپی رایت اعطا نماید، این امتیاز باید در مورد تمامی کشورهای عضو WTOنیز اعمال شود.

به این اصل، 4 استثنا وارد شده که در بندهای «الف» تا «د» ماده 4 پیش بینی گردیده است. به موجب این ماده، مزیّت یا امتیاز یا مصونیتی که از سوی یک عضو در موارد ذیل اعطا شود تحت شمول قاعده «رفتار دولت کاملة الوداد» قرار نمی گیرد و از سوی تبعه خارجی نمی تواند مورد مطالبه قرار گیرد:

الف) از توافق های بین المللی در معاضدت قضایی و یا اجرای قانونی با ماهیتی عام نشأت گرفته باشد نه از توافق یا قانونی که صرفاً در خصوص حمایت از مالکیت معنوی بوده است.
ب) مواردی که کنوانسیون برن یا کنوانسیون رم اعمال آزمایش های متقابل را به عنوان استثنایی بر قاعده کلی رفتار ملّی، اجازه داده باشد؛ برای مثال، در مورد حق تعقیب.

ج) در رابطه با حقوق اجراکنندگان، تهیه کنندگان فتوگرام و سازمان های پخش که خارج از چارچوب موافقت نامه باشد.

د) از موافقت نامه های بین المللی مربوط به حمایت از مالکیت معنوی که پیش از به اجرا در آمدن موافقت نامه سازمان تجارت جهانی، لازم الاجرا بودند نشأت گرفته باشد، مشروط بر آنکه آن توافق به شورای Trips اطلاع داده شود و منجر به تبعیض خودسرانه یا غیرموجّه در قبال اتباع سایر اعضا نگردد. (امامی، نورالدین)

برای آشنایی بیشتر محققان با قوانین مربوط به حمایت از مؤلّفان در ذیل(پی نوشت) قانون جامع مربوط به حمایت از مؤلّفان، مصنّفان و هنرمندان آورده می شود. [6]

 

 

نتیجه گیری

 

بدون شک، حمایت قانون ملّی از حقوق مالکیت معنوی تا زمانی که از حمایت قراردادهای بین المللی برخوردار نباشد مفید نخواهد بود. به همین علّت، در سطح جهان تلاش هایی به عمل آمده تا این حمایت جنبه عمومی به خود بگیرد.

حمایت قانونى ملى از حقوق مالکیت معنوى در کشورهاى مختلف جهان، مستلزم حمایت قرارداد بین المللى بود; زیرا با پیشرفت نسبى فکر حمایت از حقوق ابتکارها و پس از نفوذ آن در مجموعه قوانین ملت هاى صنعتى و دارنده ادب و هنر، به زودى آشگار گشت که حمایت قانونى در داخل یک کشور به تنهایى کافى نیست; چه آزادى اقتصاد نمى توانست به قلمرو یک کشور محدود باشد، بلکه به اقتضاى اصل خویش، ناگزیر از مرزهاى سیاسى مى گذشت و به داد و ستد بین المللى کشیده مى شد در چنین وضع و بازار گسترده اى، حمایت منحصر به چارچوب قانون ملى نبود. در واقع، حمایت از این حقوق زمانى به کمال خود نزدیک مى شد که در رفتار متقابل ملت ها، امنیت و مصونیت حقوقى حکم فرما باشد. در این زمینه، تلاش هایى صورت مى گرفت که مقررات به هم نزدیک و نهایتاً متحدالشکل گردند. (خاکپور، افسانه)

علی رغم اینکه کشورهای صنعتی با اعماال سیاستهای خاص و تدوین سند نهایی متضمن موافقتنامه تأسیس سازمان جهانی تجارت توانسته اند کنوانسیونهای عمده و اصلی متضمن حمایت از حقوق مالکیت فکری را تحت پوشش موافقتنامه تریپس قرار داده و با اعمال تدابیری خاص قریب به اتفاق کشورهای عضو جامعه بین المللی را بنا به ضرورت­هایی عضو سازمان تجارت بنمایند تا اختلافات بین المللی آنها از جمله کلیه اختلافات ناشی از حقوق مالکیت معنوی تحت سیتم سازمان جهانی تجارت قرار گیرند؛ هنوز هم دولتهایی هستند که با وجود عضویت در کنوانسیونهایی از قبیل« کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی» و «کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری»، به عضویت سازمان جهانی تجارتدر نیامده اند.

لذا پر واضح است که در چنین مواردی، حمایت از مالکیت فکری در سازمان جهانی تجارت به دلیل عدم عضویت ولو یکی از کشورها در سازمان جهانی تجارت به طور کامل مویثر نخواهد شد. (غریبی، ضرغام)

بر اساس مقررات عمومي موافقت نامه(TRIPs) كه در بند 2 ماده 8 آمده است، به منظور جلوگيري از سوءاستفاده دارندگان حق مالكيت فكري از اين حق و همين طور پرهيز از توسل به روشهايي كه به گونه اي غير معقول تجارت را محدود مي‌سازند يا بر انتقال بين المللي فناوري اثر منفي دارند، ممكن است اتخاذ اقدامات مقتضي به شرط مطابقت با مقررات موافقت نامه حاضر ضرورت يابد.

در مورد حمایت از پایگاه های اطلاعاتی موافقت نامه Tripsملاک، ماده 2 بند 5 کنوانسیون برن است. از این رو، برای اینکه از یک پایگاه داده حمایت شود، این پایگاه باید دربردارنده آفرینش و خلاقیت فکری باشد و معیار اصالت انتخاب و ترتیب بندی مطالب و محتوا را نیز داشته باشد[7].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1. امامی، نورالدین، «حقوق مالکیتهای فکری»، فصلنامه رهنمون، نشریه مدرسه عالی شهید مطهری، شماره 2و3، 1371.
2. بزرگى، وحید، «سازمان جهانى بازرگانى، حقوق مالکیت فکرى و کشورهاى در حال توسعه»، مجله اطلاعات سیاسى اقتصادى، ش 173 و 174 / همو، «حقوق مالکیت فکرى در سازمان تجارت جهانى»، مجله بررسى هاى بازرگانى، ش 1(سال 1382، ص 33).
3. لطفى، تقى، «ریشه هاى تایخى تألیفى و حمایت حقوقى صنفى»، مجله کانون وکلا، ش 112 و 113 به نقل از: مهدى لطیفى.
 
4. میرعمادى، طاهره، «مقرّرات حقوقى مالکیت معنوى مرتبط با تجارت»، مجله اطلاعات سیاسى اقتصادى، ش 107 و 108، ص 140 به نقل از: مهدى لطیفى.
5. آموزگار، مریم، «کپى رایت و حقوق مرتبط در موافقت نامه راجع به جنبه هاى تجارى حقوق مالکیت معنوى Trips»، دوفصلنامه پژوهش هاى حقوقى، ش 3(بهار و تابستان 82)، ص 151ـ153.

6. خاکپور، افسانه(1373)، «تکنولوژی، حقوق مالکیت معنوی و تجارت بین الملل»، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 87-88، صفحه 113-111.

7. غریبی، ضرغام(1382)، «روشهای حل و فصل بین المللی اختلافات در حقوق مالکیتهای معنوی»، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهموی اسلامی ایران، شماره 29، پاییز، صفحه 148-111.

8. ايرواني، محمد جواد، شناخت سازمان تجارت جهانی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني، 1383.

9. Farsijani, H. (2002), “Evolutionary methods for design of global world class manufacturing for the world market” International conference on new technological innovation for the 21st century, Hiroshima

University, 1419 July, Japan.

10. Croome, John. Reshaping the World Trading System, World Trade Organization, Geneva, 1995, p. 255.

 

نویسنده

حنیفه محمدی دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق تجارت