گفتار اول :

منشا تشکيل نفت:

قبلا در مورد منشا نفت دو نظریه ارائه می‌شد: 
تشکیل نفت از منشا آلی و از منشا غیر آلی. دلایل ارائه شده در مورد منشا غیر آلی ( معدنی) نفت بسیار ضعیف بوده و امروزه باطل شناخته می‌شود. همه محققین این عقیده را دارند که کانسارهای بیتومن‌های طبیعی از عناصر آلی و در داخل تشکیلات رسوبی بوجود می‌آیند. البته تشکیل متان به صورت معدنی که در فضا و در چندین سیاره دیگر یافت می‌شود استثنایی در این مورد است. معمولا متان معدنی نمی‌تواند تشکیل ذخایر عمده گازی را بدهد. 

حمل و ته نشست مواد آلی در دریا :
وقتی که نفت از مواد آلی مشتق شد مهم فهمیدن چگونگی ته نشست آن مواد در داخل رسوبات دریایی است. در هر سال حدود 5.110 تن مواد آلی در اقیانوسهای جهان تولید می‌شوند که اکثریت آنها در داخل رسوبات دریایی مدفون می‌شوند. مواد حاصل از فرسایش سنگها در خشکی به داخل اقیانوسها حمل می‌شوند و در مناطق ساحلی خصوصا در دلتاهای رودخانه‌ای بیشتر از سایر جاها رسوب می‌کنند. همچنین مقدار مشابهی از مواد گیاهی حاصل از خشکی نیز در داخل اقیانوسها انباشته می‌شوند. 

فیتوپلانکتونها :
بیشتر فرآوردهای بیولوژیکی تا اعماق 50 - 30 متری اقیانوسها وجود دارند و تمامی رویش فیتوپلانکتونها در اعماقی که نور خورشید جهت انجام فرآیند فتوسنتز به آنجا می‌رسد، صورت می‌گیرد (اعماق 150 - 100 متری). فیتوپلانکتونها تولید کننده‌های مواد غذایی برای سایر موجودات اقیانوس هستند. زئوپلانکتونها از فیتوپلانکتونها تغذیه کرده بنابراین ازدیاد تنها در جاهایی صورت می‌گیرد که تولیدات فیتوپلانکتونی زیاد باشد موجوداتی که می‌میرند، به اعماق دریا فرو می‌روند و ممکن است در اثر پوسیده شدن آزاد شدن مواد مغذی گردند که این چرخه ، در اعماق زیاد صورت می‌گیرد. 

آب 
در نواحی قطبی خصوصا در جاهای سرد ، آبهای با دانسیته زیاد به اعماق فرو رفته و به سمت عرضهای جغرافیایی پایین جاری می‌شوند. در نواحی با بادهای خشکی غالب ، به عنوان مثال در کرانه‌های غربی قاره‌ها چاه‌های آرتزین قوی وجود دارند که حاوی آب غنی از مواد مغذی به مانند اعماق اقیانوس‌ها هستند که این امر تهیه مواد اساسی خصوصا تولید مواد اولیه آلی با درصد بالا را موجب می‌شوند. بهترین مثال در این مورد ساحل غربی آمریکای جنوبی می‌باشد. 

انرژی نفت :
انرژی موجود در نفت که ما امروزه از آن استفاده می‌کنیم قبلا به صورت انرژی خورشیدی ذخیره شده بود. در عمل فتوسنتز دی‌اکسید کربن و آب با انرژی کم به هیدرات کربن با انرژی زیاد تبدیل می‌گردد (مانند گلوکز) 
CO2 + H2O → CH2O + O2 
که در این رابطه CH2O هیدرات کربن مانند گلوکز است. این انرژی می‌تواند مستقیما توسط موجودات برای عمل تنفس استفاده شود که در اثر فرآیند معکوس ، هیدراتهای کربن مجددا به دی‌اکسید کربن و آب شکسته می‌شوند که اکسیداسیون 100 گرم گلوکز 375 کیلوکالری انرژی آزاد می‌کند. 

فتوسنتز و ذخیره انرژی در مواد آلی :
مقداری از انرژی انباشته شده در گیاهان در طول عمل فتوسنتز در اثر تنفس تلف می‌شوند و هر یک از تولیدات هیدرات کربن که در سوختن استفاده نمی‌شود، می‌تواند بصورت گلوکز یا سلولز در دیواره سلولی ذخیره شود. فتوسنتز همچنین منبع بیوشیمیایی برای سنتز لیپدو پروتئین است. 
نیتروژن و فسفر و بسیاری از عناصر واسطه برای تشکیل مواد آلی (پروتوپلاسم) در زندگی موجودات ضروری می‌باشد و کمبود این مواد در دریا باعث مرگ تعداد بسیاری زیادی از جانداران می‌شود که این عمل به صورت انعکاسی و زنجیره‌ای توسط SH2 مسموم کننده حاصل از اجساد جانداران مرده محیط انجام پذیرد. باید گفت که پروتئینها ملکولهای پیچیده بزرگی هستند که از آمینو اسیدهای متراکم ساخته شده‌اند. 
مانند گلیسین به فرمول : CH2NH2COOH 
مواد زنده 
اجزای آلی 
هیدراتهای کربن 
نور خورشید 
پروتوپلاسم 
پروتئین 
سلولز 
زئوپلانکتون 
لیپید 
گلوکز 
مواد مغذی 
نشاسته 
فسفر 
نیتروژن و مهمترین مواد آلی تشکیل دهنده نفت جلبکهای پلانکتونیک (پلانکتونی) ، مهمترین شرکت کننده‌هایی از مواد آلی هستند که در تشکیل نفت دخالت دارند، در این میان دیاتومه‌ها مهمترین آنها می‌باشند چون دارای اسکلت سیلیسی بوده و بخش آلی آنها شامل تقریبا 31 درصد هیدرات کربن و 48 - 24 درصد پروتئین و 15 - 2 در لیپید است. 
همچنین دینوفلاگلاتها Dinoflagellaies ، ترکیب مشابه‌ای با اینها دارند. 

زئوپلانکتونها Zeoplanciones 
زئوپلانکتونها مواد آلی غنی از لیپید را می‌سازند و مشتق شده‌اند از : 
رادیولارها (Radiolarites ) : 

با پوسته سیلیسی ، بخش وسیع ، بخصوص در آبهای نواحی گرمسیر. 
فرامینیفرها (Foraminiferes) : 

با پوسته کربنات کلسیم‌دار مانند (گلوبیژرین). 
پتروپودها (Detropodes) : 

دارای عضو پا مانند هستند که به صورت زائده نرم آویزان است و حاوی پوسته کربناتی هستند. 
در زنجیره غذایی این زئوپلانکتونها ، توسط سخت پوستان خورده می‌شوند که آنها نیز به نوبه خود توسط ماهیها خورده می‌شوند. در زنجیره غذایی طبیعی هر بند را یک سطح تروپیک می‌نامند و هر بند در طول کاهش زنجیره تراکم زیستی ضریبی از 10 دارد. 
دلتاها و تشکیل نفت 
در مردابهای ساحلی خصوصا دلتاها ، تولیدات زیاد مواد آلی سبب رویش و شکل گرفتن گیاهان و درختان می‌شود که در بقایای این گیاهان بزرگ امکان دارد تورب تشکیل شده و با قرار گرفتن در عمق بیشتر و دگرگون شدن به لیگنیت و زغالهای بیتومینوز تبدیل گردد که چنین ته نشستهایی یک منبع ذخیره نفت و گاز نیز می‌باشند. همچنین مواد گیاهی شامل چوب که به صورت شناور در رودخانه‌ها حمل می‌شوند در محیطهای دلتایی نزدیک سواحل پس از کاسته شدن سرعت آب ته نشین شده و به ته آب فرو می‌روند. 

اسید هومیک C2OHOO6 
فرآورده‌های آب رودخانه حاوی مواد غذایی معدنی و همچنین شامل مقدار قابل ملاحضه‌ای مواد آلی می باشند که از این مواد مخصوصا اسید هومیک و مواد مشابهی که در اثر تجزیه مواد گیاهی حاصل می‌شوند می‌توان نام برد. اسید هومیک به صورت ضعیف در آب حل می‌شود و نقش قابل ملاحظه‌ای را در بوجود آوردن منابع هیدروکربنی عهده‌دار است. 

سوآپ و نفت خزر:

به اعتقاد بسياري از تحليل گران بهترين مسير براي انتقال نفت منطقه، ايران است. مسيري كه از ايران مي گذرد نسبت به مسيرهاي عبوري از روسيه، تركيه و چين، كوتاه تر و ارزان تر است كه اين مسير براي كشورهايي كه قصد دارند با حداكثر ظرفيت و كم ترين قيمت به توليد و صادرات نفت بپردازند، ايده آل است با آن كه هنوز آمار و اطلاعات دقيقي در مورد حجم ذخاير نفتي درياي خزر در دست نيست اما كاملاً مشخص است كه اين منطقه از پتانسيل لازم براي تبديل شدن به مركز توجه مصرف كنندگان نفت در جهان، برخوردار مي باشد. اما هر بار كه بحث ذخاير نفتي خزر مطرح مي شود، ناخودآگاه بحث مسيرهاي صادرات نفت اين منطقه به ميان مي آيد. منطقه خزر دور از اغلب مسيرهاي تجارت بين المللي قرار دارد، به همين دليل اگر توليدكنندگان نفت در خزر، مسير مناسبي را براي صادر كردن محصولات خود نيابند، استخراج نفت فايده چنداني در برنخواهد داشت. به اعتقاد بسياري از تحليل گران بهترين مسير براي انتقال نفت منطقه، ايران است. مسيري كه از ايران مي گذرد نسبت به مسيرهاي عبوري از روسيه، تركيه و چين، كوتاه تر و ارزان تر است كه اين مسير براي كشورهايي كه قصد دارند با حداكثر ظرفيت و كم ترين قيمت به توليد و صادرات نفت بپردازند، ايده آل است. در همين حال دولت ايران نيز با اقدامات خود توليد كنندگان نفت در خزر را تشويق به استفاده از مسير عبوري از اين كشور كرده است. با اين حال نفت عبوري از ايران در چند سال اخير، اندك بوده است. در حال حاضر ايران تنها ۱۲۰ هزار بشكه در روز نفت قزاقستان، روسيه و تركمنستان را انتقال مي دهد در حالي كه متوسط صادرات نفت در منطقه شوروي سابق در سه ماهه اول سال جاري ميلادي، ۸۷/۵ ميليون بشكه در روز بود. اما به چه دليل ايران نمي تواند از پتانسيل هاي ويژه خود در زمينه انتقال نفت خزر بهره ببرد؟ يكي از عوامل مؤثر در اين زمينه، سياست دولت آمريكا در قبال ايران مي باشد. واشنگتن، ايران را حامي تروريسم مي داند و شركت هاي آمريكايي و خارجي را موظف كرده، بيش از ۲۰ ميليون دلار در سال در ايران سرمايه گذاري نكنند در غير اين صورت مورد تحريم قرار خواهند گرفت. البته دشمني آمريكا با ايران تنها دليل ناكامي ايران در انتقال نفت خزر نيست بلكه تأكيد تهران در استفاده از روش سوآپ(swap) نيز تأثيرگذار بوده است. در روش سوآپ، توليدكنندگان نفت در درياي خزر، نفت صادراتي خود را با تانكر به بندر نكا در ايران تحويل مي دهند. سپس ايران اين نفت را به پالايشگاه هاي تهران و تبريز انتقال مي دهد كه نفت پالايش شده براي مصرف داخلي توزيع مي شود. در ازاي نفت دريافت شده در نكا، ايران معادل آن را در جزيره خارك واقع در خليج فارس به ساير كشورها صادر مي كند. البته شيوه سوآپ براي صادركنندگان نفت جذاب است كه دو كشور تركمنستان و قزاقستان چندين سال است كه بر اساس اين نوع قرارداد با ايران همكاري دارند. روسيه نيز در پي ناتواني در احداث خطوط جديد انتقال نفت به اين روش گرايش پيدا كرده و با ايران همكاري مي كند. اما ظرفيت عمليات سوآپ در ايران محدود است. در حال حاضر ظرفيت خط لوله اي كه بندر نكا را به پالايشگاه هاي تهران و تبريز متصل مي كند تنها ۱۷۰ هزار بشكه در روز است. البته اخيراً وزير نفت ايران اعلام كرده، در صورت نصب ايستگاهها و پمپاژ در مسير لوله، ظرفيت آن به ۵۰۰ هزار بشكه در روز (تا پايان سال جاري ميلادي) افزايش خواهد يافت اما بعيد است كه دولت برنامه ديگري براي افزايش بيشتر ظرفيت خط لوله داشته باشد. با اين حال هنوز مشخص نيست كه آيا صادركنندگان نفت خزر حاضر خواهد بود صادرات نفت خود را به روش سوآپ از ۱۲۰ هزار بشكه در روز در حال حاضر به ۵۰۰ هزار بشكه افزايش بدهند يا خير. همچنين ظرفيت خطوط انتقال نفت كشورهاي حوزه خزر افزايش خواهد يافت به همين دليل اين كشورها ترجيح مي دهند به جاي استفاده از خطوط نفت ايران، از خطوط نفت كشورشان بهره ببرند. در حال حاضر خط لوله كنسرسيوم خزر (CPC) كه تنگيز را به نووروسيسك متصل مي كند، ۵۶۰ هزار بشكه در روز نفت انتقال مي دهد كه ظرفيت آن در نهايت به ۳۴/۱ ميليون بشكه در روز افزايش خواهد يافت. همچنين انتقال نفت از خط لوله باكو، تفليس- جيحان نيز از سال آينده آغاز مي شود كه ظرفيت آن يك ميليون بشكه در روز است. در عين حال، ايران مدعي است كه انجام پروژه هاي سوآپ از لحاظ اقتصادي براي كشورهاي حوزه خزر باصرفه تر است اما اثبات اين ادعا دشوار مي باشد. همچنين بايد اين واقعيت را پذيرفت كه شركت هاي روسي پس از اين كه متوجه ناتواني شركت «ترنس نفت» در احداث خطوط جديد انتقال نفت شدند به پروژه هاي سوآپ روي آوردند. در صورتي كه تهران يك خط لوله از نكا تا خليج فارس احداث نمايد، آن گاه قادر خواهد بود به كشورهاي حوزه خزر تضمين بدهد كه استفاده از مسير ايران، ارزان ترين مسير براي انتقال نفت خزر مي باشد. البته شواهد حاكي از آن است كه مقامات ايراني تمايلي به احداث چنين خط لوله اي ندارند. البته تهران چندين بار به صورت تئوري از چنين پروژه اي حمايت كرد امام اقدام عملي مؤثر براي ايجاد زيرساخت هاي آن صورت نگرفته است. در همين حال ايران تمام قدرت خود را روي افزايش حجم پروژ ه هاي سوآپ متمركز كرده و توجه چنداني به خط لوله خزر- خليج فارس ندارد. از سوي ديگر، توليدكنندگان نفت در خزر تمايلي به صادر كردن حجم زيادي نفت به شيوه سوآپ ندارند. به همين دليل مادامي كه ايران خط لوله خزر به خليج فارس را احداث نكند قادر به قانع كردن كشورهاي حوزه خزر براي صدور حجم زيادي نفت از طريق اين كشور نخواهد بود

درياي خزر داراي مقادير معتنابهي نفت و گاز:

است و به درياي آزاد راه ندارد،بنابراين انرژي خزر بايد از طريق لوله به بنادري كه به دريا راه دارند، منتقل شود،از اين رو&#۱۶۴۴; ايران مي تواند در انتقال اين منابع سهمي داشته باشد.
.در اين زمينه ٬ جمهوري اسلامي ايران داراي مزيتهايي است كه در صورت بهره برداري از آنها مي تواند منافع فراواني را به دست آورد. براي آنكه اين مزيتها را بررسي كنيم٬ ابتدا لازم است مسيرهاي كلي كه براي انتقال خزر وجود دارد را مرور كرده و پس از آن به اين مهم بپردازيم. 
1-مسير شمالي كه نفت و گاز قزاقستان و آذربايجان را از طريق درياي سياه منتقل مي كند و مورد حمايت روسيه است. 
2-مسير جنوبي منابع انرژي سه كشور را به خليج فارس جهت صدور با كشتي هاي نفت كش منتقل مي كند كه مورد حمايت ايران است. 
3- مسير غربي نفت و گاز سه كشور حاشيه خزر را از طريق تركيه و گرجستان (درياي سياه) به اروپا منتقل مي كند و مورد حمايت ايالات متحده، تركيه، آذربايجان و گرجستان است. 
4- مسير جنوب شرقي منابع نفت و گاز ايران را به بنادر پاكستان، درياي عمان و هندوستان مي رساند، افغانستان و پاكستان از اين مسير حمايت مي كنند. 
5-مسير شرقي نفت و گاز قزاقستان و تركمنستان را به شرق چين منتقل مي كند كه چين از آن حمايت مي كند. 
- مسير قزاقستان-تركمنستان- ايران يا مسير جنوبي كه از اين مسير مي توان نفت قزاقستان و تركمنستان را به جزيره خارك در خليج فارس با طي مسافت 930 مايل و ظرفيت روزانه يك ميلون بشكه منتقل كرد، اين خط لوله 5/1 ميليارد دلار هزينه در برخواهد داشت و حق ترانزيت از آن نيز 3 دلار در هر بشكه خواهد بود، با توجه به اينكه در بيشتر قسمت هاي اين مسير، شبكه خط لوله نفت ايران وجود دارد، با تكميل و توسعه آنها با هزينه كمتري مي توان خط لوله مذكور را راه اندازي كرد. 
بسياري از شركتهاي اروپايي فعال در حوزه نفت همانند بسياري از مقامات كشورهاي منطقه آسياي مركزي ٬ معتقدند مسير جنوبي از ايران مسيري كاملا معقول است اما صرفا به دليل فشارهاي سياسي كه بيشتر از جانب آمريكا و نيز روسيه اعمال مي شود٬ چندان به احداث خط لوله از اين مسير اميدواري ندارند. 
ايران با توجه به اينكه يكي از پنج كشور حوزه خزر است ، همچنين با نگاه به مرزهاي دريايي كه در درياي عمان وخليج فارس دارد و نيز وضعيت مناسب مسيرهاي انتقال نفت كه از ايران مي توانند عبور نمايند، مي تواند به عنوان يك مسير ترانزيت موثر و باصرفه از حوزه درياي خزر به بازارهاي جهاني مطرح شود. براي مثال تركمنستان علاقه مند است كه گاز خود را به پاكستان و تركيه صادر نمايد و براي اين كار ايران بهترين مسير به لحاظ جغرافيايي است. 
راههاي جايگزين كه به لحاظ اقتصادي با صرفه هستند به جهت مشكلات پيچيده سياسي با موانعي برخورد مي كنند، جهت فروش گاز تركمنستان به غير از پاكستان، راه جايگزين از آذربايجان و گرجستان يا آذربايجان و ارمنستان مطرح است، اما عبور خط لوله از دو كشور همراه با يك مشكل است، زيرا مذاكرات پيچيده در مورد هزينه آن را به دنبال دارد،عبور خط لوله از گرجستان با موانع طبيعي بسياري روبرو است، همچنين مسير عبور خط لوله از ارمنستان با مخالفت تركيه روبرو است. 
شرايط فوق به ايران اجازه مي دهد تا هم جهت انتقال گاز تركمنستان به پاكستان و هم جهت خريد نفت در شمال و صدور همان مقدار نفت در جنوب (سوآپ) كارمزد و اجرت دريافت كند، همچنين ايران در اين صورت مي تواند به دليل فراهم كردن يك راه ترانزيت نيز درآمد داشته باشد، ايران به لحاظ اينكه داراي يك شبكه انتقال وسيع نفت در سراسر سرزمين خود است، مي تواند با استفاده از آنها جهت راههاي جايگزين، خيلي زود و با سرمايه گذاري كمتري نسبت به گزينه هاي ديگر انتقال انرژي خزر، مسيرهايي را براي رساندن نفت و گاز خزر به بازارهاي مصرف جهان تامين كند، آن هم به ويژه براي بازارهاي وسيع درحال گسترش جنوب شرق آسيا مثل چين و ژاپن 
اما از سوي ديگر٬ ايران براي رسيدن به منافع خود از بابت انتقال منابع انرژي خزر به بازارهاي جهاني با برخي مشكلات و موانع منطقه اي روبرو است كه اين موانع عبارتند از: ضعف وبي ثباتي سياسي- اقتصادي و عدم استقلال كشورهاي انرژي خيز منطقه در تصميم گيري هاي خود، سياستهاي ضدايراني آمريكا و اسرائيل، رقابت جدي تركيه و روسيه با ايران در تسلط بر مسيرهاي صدور انرژي منطقه و نهايتا ضعف سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در مواجهه با چالشهاي مذكور. بنابراين پتانسيل هاي ياد شده در صورت رفع موانع موجود به واسطه درآمد زايي و اهميت بخشي به موقعيت ژئوپليتيك ايران مي تواند به اقتصاد ايران كمك نمايد. ايران علاوه بردرآمدهاي مستقيم كه از انتقال نقت و گاز خزر مي تواند به دست آورد همچنين منافع غير مستقيم نيز دارد كه مي تواند براي اقتصاد ايران موثر باشد كه اين منافع عبارتند از: 
- صرفه جويي در انتقال نفت خزر و گاز طبيعي از طريق لوله از جنوب كشور به شمال آن. 
- شكوفايي اقتصادي مناطق محل عبور خطوط لوله كه امكانات زيادي براي آن مناطق فراهم مي كند. 
- تامين منافع سياسي- امنيتي از طريق توسعه نفوذ در كشورهاي صادر كننده نفت و گاز از مسير ايران و تبديل آنها به دوست. 
- گسترش روابط اقتصادي و دستيابي به بازار مصرف آن كشورها براي فروش توليدات داخلي. 
علاوه بر موارد ذكر شده در چهار مورد بالا، نتايجي مثل جايگاه اقتصادي بهتر، امنيت بيشتر، همگرايي و همكاري منطقه اي مناسب تر، از پيامدهاي عبور نفت و گاز از ايران است كه مي تواند ايران را كه از مشكلات اقتصادي زيادي رنج مي برد، در پيش رفتن به وضعيت مناسب تري ياري رساند، و اطمينان و اميد بيشتري را در جهت حل معضلات اقتصادي و امنيتي خويش فراهم آورد. 
به طور كلي مسير جنوبي از ايران با توجه به سه عامل امنيت، طول مسير و هزينه سرمايه گذاري احداث خط لوله و حق ترانزيت نسبت به مسيرهاي چهارگانه شرقي، جنوب شرقي، شمالي و غربي جذاب تر و با صرفه تر است، زيرا مسير چين و ژاپن (مسير شرقي) به خاطر طولاني بودن و پرهزينه بودن عملا امكان پذير نيست، مسير جنوب شرقي نيز داراي معايبي است، از جمله اينكه افغانستان داراي عوامل بحران زاي داخلي زياد هست و زير ساخت هاي انرژي آن در طول جنگ داخلي ويران شده است به علاوه اين كشور به آبهاي آزاد دسترسي ندارد، لوله بايد از پاكستان بگذرد تا به آبهاي آزاد يا هندوستان برسد در مسير شمالي روسيه كشور صادر كننده نفت و گاز مي باشد. علاوه بر اينكه كشورهاي حوز خزر را به عنوان رقيب خود مي نگرد، لذا محدوديت هايي براي آنها به وجود مي آورد حتي خود اين كشور نيز در قسمت جنوب غربي كه مسير عبور لوله هاي نفت و گاز خزر است به آبهاي آزاد دسترسي ندارد. مسير غربي هم نا امن است و هم طولاني، زيرا از يك طرف از منطقه متشنج قره باغ و مناطق كرد نشين تركيه عبور مي كند از طرف ديگر، منطقه زلزله خيري است كه سرمايه گذاري را به خطر مي اندازد. 
اگر چه ايران تا كنون نتوانسته در معاوضه نفت خزر آنچنان كه خود مي خواسته موفق باشد، اما يك بازيگر مهم و جدي در بازي جديد انرژي منطقه خزر است به خاطر اينكه از لحاظ شبكه هاي نفت و گاز و نيز شبكه نيروي برق، روز به روز بر سطح و بعد بازي ايران افزوده مي شود. 
نقش ايران هم به عنوان بازار نهايي نفت آسياي مركزي و هم مكاني براي ترانزيت آن، با توجه به ثبات و امنيت موجود در ايران، سوژه جذابي براي سرمايه گذاري هاي خارجي نفتي بالقوه فراهم آورده كه البته در شرايط تحريم اقتصادي آمريكا فعلا جامه عمل نپوشيده است. 
بر اساس آمارهاي اعلام شده ٬ در حال حاضر ميزان سوآپ نفت درياي خزر باوجود افزايش قيمت نفت در بازارها ي جهاني به بيش از 130 هزار بشكه در روز رسيده است . 
براساس آخرين آمار منتشره از سوي شركت پايانه هاي صادرات مواد نفتي، ميزان سوآپ نفت كشورهاي درياي خزر از طريق ايران با توجه به رشد قيمت نفت در بازارهاي جهاني و تمايل كشورهاي حاشيه براي فروش نفت به طور مستقيم به 130 هزار بشكه در روز افزايش يافته است در صورتي كه در گذشته اين عوامل موجب كاهش اين رقم تا 40 هزار بشكه نيز شده بود . 
اين گزارش مي افزايد ، روزانه به طور ميانگين 120 تا 130 هزار بشكه نفت از طريق كشورهايي همانند قزاقستان ، تركمنستان و روسيه به خط لوله كراس تحويل داده مي شود تا همين ميزان در جنوب كشور به مشتريان اين كشورها تحويل داده شود . 
براساس اين گزارش ، تسهيلاتي كه ايران براي دريافت هرچه بيشتر نفت در پايانه شمال كشور قرار داده است باعث شده است كه ميزان سوآپ نفت افزايش يابد . 
در گذشته پايانه نفتي ايران در شمال مي توانست نفت كش هاي 7 يا 5 هزارتني اين كشورها را پذيرا باشد، اين درحالي است كه هم اكنون كشتي هايي با ظرفيت 12 هزارتن نيز قابل ورود به پايانه هستند كه اين امر موجب شده تمايل اين كشورها براي صادرات نفت افزايش يابد . 
ذكر اين نكته مفيد است كه ايران به طور روزانه اين مقدار نفت را تحويل مشتري هاي طرف قرارداد سوآپ خزر نمي دهد٬ بلكه پس از رسيدن حجم نفت دريافتي به بيش از 500 هزار بشكه نسبت به تحويل آن اقدام مي كند . 
اين مهم در حاليست كه ايران توان افزايش سوآپ نفت را تا 500 هزار بشكه دارد٬ چرا كه ايران به راحتي مي تواند حجم سوآپ نفت خزر و آسياي ميانه را دو برابركرده٬ نفت وارداتي را در پالايشگاه هاي شمالي كشور مصرف كند و معادل آن را از بنادر جنوبي خود روانه بازارهاي صادراتي نمايد. 
شايد بتوان گفت مهمترين عامل قدرت و فرصت تجاري براي ايران در خزر را سوآپ نفت و گاز است ٬ از آن رو كه با توجه به اينكه كاوش هاي اخير در سواحل و مناطق نزديك به ايران در خزر، موفق نبوده اند و استحصال نفت خزر نيز ارزان نخواهد بود، ايران مي تواند مهمترين مرجع سوآپ نفت و گاز كشورهاي حاشيه خزر باشد. 
اما نكته اي كه توجه به آن لازم است٬ اين كه براي موفقيت بيشتر در نيل به هدف يادشده ٬ مطلوب اين است كه زمينه هاي واگذاري فرآيند معاوضه (سوآپ ) نفت به بخش خصوصي فراهم شود. 
در حال حاضر٬ قوانين و مصوبات كنوني به شكلي هستند كه فرآيند معاوضه نفت را در حيطه دولت تعريف مي كند و براي واگذاري آن به بخش خصوصي بايد ساز و كار قانوني مناسب در نظر گرفته شود. 
در واقع انحصار معاوضه نفت در بخش دولتي، براي دولت هم از صرفه اقتصادي چنداني برخوردار نيست و از آنجا كه بخش خصوصي هم در حال حاضر توان و امكانات معاوضه نفت را ندارد و با توجه به استقبال اين بخش از در اختيار گرفتن سوآپ بايد زمينه هاي لازم در اين مورد فراهم شود.

ده شركت برتر نفت جهان:

آنچه که در پايان هر سال مالي، توجه محافل مختلف به ويژه کارشناسان و فعالان صنعت عظيم نفت و گاز را به خود جلب مي کند، نتايج نهايي آمار و ارقام مقايسه اي- تحليلي فعاليت اين گونه شرکت ها در جهان است. نشريه "Energy Business & Technology" با هدف فراهم کردن اطلاعات موثق و کارآمد براي کارشناسان و ساير افراد، مجموعه اي از بررسي هاي آماري براي معرفي ۲۵۰ شرکت برتر انرژي جهان گردآوري کرده است. اما از آن جايي که برشمردن نام اين ۲۵۰ شرکت و ارائه مشخصات آماري آنها نيازمند مجالي طولاني است، در اين مقاله به بررسي جامع ده شرکت برتر نفت بسنده مي کنيم. 
شرکت نفت رويال داچ/ شل بر صدر رده بندي شرکت هاي بزرگ نفت و گاز جهان قرار گرفته است. چهار شرکت «رويال داچ/ شل»، «اکسون موبيل» و «توتال فينا الف» و «اني اس پي اي»، موقعيت سال گذشته خود را حفظ کرده اند. به گفته «سر فيليپ واتس»، رئيس کميته مديران عامل شرکت «رويال داچ/شل»، ساز و کار مهم اين شرکت در آينده افزايش سهم تأسيسات بالادستي در صنعت نفت است. شرکت هاي «پتروبراس» برزيل، «بي پي» انگلستان، «پتروچاينا» چين، «استات اويل» نروژ، «رپسول» اسپانيا و «يوکوس» روسيه به ترتيب، رده هاي پنجم تا دهم بزرگترين شرکت هاي نفتي را به خود اختصاص داده اند. در اين ميان شرکت «رپسول» با ۳۰ پله صعود از رده سي و نهم به رده نهم رسيده است. علت اين تغيير چشم گير و بهبود وضعيت «رپسول» کاهش هزينه هاي شرکت اعلام شده است. جديدترين سازوکار «رپسول» افزايش توليد سالانه نفت و گاز تا پايان سال ۲۰۰۷ به ميزان ۵/۰ درصد است. توليد روزانه اين شرکت يک ميليارد بشکه معادل نفت است. مجموع ذخاير نفت و گاز آن نيز برابر با ۵ ميليارد بشکه معادل نفت است. ضمن اينکه ظرفيت نه پالايشگاه رپسول بيش از ۲/۱ ميليارد بشکه در روز برآورد شده است. شرکت نفت «اسکاتيش پاور» انگلستان نيز با اجراي مديريت هزينه ها از رده ۱۶۱ به رده چهلم صعود کرده است. 
درآمدهاي ده شرکت برتر نفت جهان در بررسي ميزان درآمدهاي ده شرکت برتر نفت جهان، شرکت «رويال داچ/شل» با افزون بر ۱۷۹ ميليارد دلار درآمد ناخالص (فروش) توانسته است در ميان شرکت هاي ديگر رتبه نخست را به دست آورد. شرکت آمريکايي «اکسون موبيل» با ۹/۱۷۸ ميليارد دلار درآمد (revenue) ، «بي پي» انگلستان با ۷/۱۷۸ ميليارد دلار، «توتال فينا الف» فرانسه ۵/۱۰۷ ميليارد دلار، «شورون تگزاکو» با ۶/۹۱ ميليارد دلار، «اني» با ۳/۵۱ ميليارد دلار، شرکت آمريکايي «کونوکو فيليپس»، با ۵/۵۰ ميليارد دلار، «سوئز» فرانسه با ۳/۴۸ ميليارد دلار، "RWE AG" آلمان با ۶/۴۵ ميليارد دلار، «توکيو الکتريک پاور»، ژاپن با ۴/۴۰ ميليارد دلار در سال ۲۰۰۴، رده هاي دوم تا دهم ده شرکت برتر نفت جهان را بدست آوردند. شرکت هاي روسي «لوک اويل» با ۳/۱۵ ميليارد دلار در رده سي و هفتم و «گازپروم» با ۵/۲۰ ميليارد دلار در رده بيست و هفتم و «يوکوس» با ۳/۱۱ ميليارد دلار در رده پنجاه و سوم قرار گرفته اند. 

شاخص مالي ده شرکت برتر نفت جهان شاخص مالي شرکت ها از موضوعات ديگري است که هدف آن ارائه آمار دقيق و مقايسه اي ميزان سود، دارايي و درآمد ده شرکت برتر نفت جهان است. در ذيل به بررسي اجمالي آنها خواهيم پرداخت: 

بررسي ميزان سود در بررسي ميزان سود شرکت هاي نفت برتر جهان نيز، «اکسون موبيل» با ۰۱/۱۱ ميليارد دلار در مقام نخست قرار گرفته است. «رويال داچ/شل» با ۴/۹ ميليارد دلار، «بي پي» با ۹/۶ ميليارد دلار، «توتال فينا الف» با ۲/۶ ميليارد دلار، «پتروچاينا» با ۶/۵ ميليارد دلار، «پتروبراس» با ۳/۵ دلار، «اني» با ۸/۴ ميليارد دلار، «يوکوس» با ۰۵/۳ ميليارد دلار، «کريا الکتريک پاور» با ۵/۲ ميليارد دلار، «استات اويل» با ۴/۲ ميليارد دلار در رده هاي دوم تا دهم هستند. 
بررسي ميزان دارايي در رده بندي دارايي شرکت هاي برتر نفت جهان، اين بار شرکت «بي پي» با ۱/۱۵۹ ميليارد دلار گوي سبقت را از ساير شرکت ها ربوده است. «رويال داچ/شل» با ۷/۱۵۲ ميليارد دلار در رده بعدي قرار گرفته است. «اکسون موبيل» با ۷/۱۵۲ ميليارد دلار، «توکيو الکتريک پاور» با ۶/۱۱۹ ميليارد دلار، «اي. آن اي جيگ» با ۶/۱۱۸ ميليارد دلار، «RWE AG» با ۱/۱۰۵ ميليارد دلار، «توتال فينا الف» با ۵/۸۹ ميليارد دلار، «سوئز» با ۲/۸۸ ميليارد دلار، «گازپروم» با ۷/۷۷ ميليارد دلار، «شورون تگزاکو» با ۳/۷۷ ميليارد دلار در رده بندي سوم تا دهم قرار گرفته اند. 

بخش اکتشاف و توليد در زمينه اکتشاف و توليد نفت در جهان، در مجموع ۲۳ فعال وجود دارد. متوسط ميزان دارايي اين شرکت ها در سال ۲۰۰۴، حدود ۰۵/۹ ميليارد دلار، متوسط ميزان درآمد آنها ۸/۳ ميليارد دلار، متوسط ميزان سود آنها ۴۲۷ ميليارد دلار برآورد شده است. 

پالايش و بازاريابي در بخش پالايش و بازاريابي نفت در مجموع ۳۷ شرکت در جهان فعاليت دارند. ارزيابي هاي انجام شده، متوسط ميزان دارايي مجموع شرکت هاي نفت جهان، ۱/۱۰ ميليارد دلار، متوسط ميزان درآمد ۸/۱۳ ميليارد دلار، متوسط ميزان سود ۳۴۱ ميليارد دلار نشان مي دهد. در مجموع ۳۰ شرکت در هر دو بخش نفت و گاز تلفيقي جهان فعاليت دارند. متوسط دارايي شرکت هاي فعال اين بخش در سال ۲۰۰۴ حدود ۰۵/۳۶ ميليارد دلار، متوسط درآمدها ۱/۳۳ ميليارد دلار، متوسط ميزان سود آنها حدود ۰۴/۲ ميليارد دلار برآورد شده است. تعداد شرکت هايي که در بخش گاز جهان به فعاليت مي پردازند، ۳۵ شرکت است. در برآوردهاي انجام شده، متوسط دارايي اين شرکت ها در سال ۲۰۰۴، حدود ۰۸/۶ ميليارد دلار، متوسط درآمد حدود ۲/۳ ميليارد دلار، متوسط سود ۲۵۳ ميليارد دلار است. با يک نظر اجمالي مي توان دريافت متوسط شاخص هاي مالي شرکت هاي جهان(دارايي، درآمد و سود) در بخش گاز نسبت به ساير بخش ها کمتر است. در حالي که شرکت هايي فعال در هر دو بخش نفت و گاز، بالاترين ميزان متوسط شاخص هاي مالي را در سال ۲۰۰۴ به خود اختصاص داده است.