موضوع: آثار و احکام عقد بیمه دریایی

استادراهنما: جناب آقای دکتر علیرضا حسنی

گرد آورندگان:

دانشجویان کارشناسی ارشد حقوق تجارت بین الملل

پیمان شیرمردی  سمانه تقی پور  میثم مهوان

فاطمه صحاف  نازلی سبزعلی

آبان ماه 1391

 

 

 

 

 

 

چكيده

آثار و احكام عقد بيمه دريايي شامل تعهدات بيمه گذار و بيمه گر انواع خسارات و تسويه آن و جانشيني بيمه گر و حل اختلافات مي باشد اهميت آثار و احكام عقد بيمه دريايي منجر به تدوين قوانين مختلفي در اين زمينه شده است تحقيق حاضر به بررسي قوانين و مقررات و عرف داخلي آثار و احكام بيمه دريايي و تا حدودي بررسي تطبيقي اين آثار و احكام با قواعد و قوانين كشوري خارجي علي الخصوص قوانين كشور انگلستان مي پردازد.

واژگان كليدي:

حق بيمه، بطلان قرارداد، ميزان خسارت، خسارت كلي و جزئي، تسويه خسارت،  تسهيم خسارت، جانشيني بيمه گر، ريكاوري

 

مقدمه:

نقش حمل و نقل دريايي در اقتصاد كشورهاي كه از نعمت دسترسي به دريا بهره مند هستند از جمله ايران كه بيش از 90% تجارت خارجي از اين طريق صورت مي گيرد بسيار مهم است. امروزه با پيشرفت سيستم هاي ارتباطي و حمل و نقل در جوامع بشري اگر از شدت ريسك ها حمل ونقل كاسته شده اما افزايش حجم محصولات و ازدياد سرعت وسايل  نقليه و راهزنان دريايي، كالاهاي مورد حمل در معرض تهديد ريسك هاي جدي قرار گرفته اند. محققان و تاريخ نويسان هم عقيده اند كه بيمه دريايي كه در اواسط قرون وسطي پابه عرصه نهاده است از قديمي ترين رشته هاي بيمه است و بازرگانان با برخورد با تهديد ها و خطرات گوناگون به فكر راه حلي براي حفظ سرمايه خود افتادند و به همين دليل قوانين و مقررات خاص و گوناگون به مرور تكامل يافت . لذا با علم به اينكه بيمه هاي دريايي ريشه برخي بيمه هاي ديگر است بررسي دقيق و عميق مواردي كه در ارتباط با آن است كمك شاياني در راه شناخت و استفاده صحيح از اين نوع بيمه ها خواهد بود.

آثار و احکام عقد بیمه دریایی

مبحث اول: تعهدات بیمه گذار

الف)پرداخت حق بیمه: حق بیمه عوض معامله است و عبارت از وجه یا مالی است که از سوی بیمه گذار در ازاء تامینی که از بیمه گر دریافت می کند به وی پرداخت می کند.

1-    مبنای محاسبه و زمان پرداخت: مبنای محاسبه و میزان آن باید طوری باشد که درکل برای بیمه گر جنبه قمار و شانس پیدا نکند بلکه مجموع حق بیمه ها بتواند همواره موجب فراغت خیال و آسودگی خاطر وی را فراهم آورد بنابراین بیمه گر با ملاحظه آمار،احتمالات و اطلاعات قدیم و جدید خویش مبادرت به تعیین نرخ مناسب برای پوشش بیمه ای با شرایط خاص بنماید. حق بیمه به محض انعقاد قرارداد باید یکجا پرداخت شود ولی درعمل بیمه گران می پذیرند که اولا" تاخیر بیافتد ثانیا" به اقساط پرداخت گردد.

2-    شخص متعهد به پرداخت: ممکن است ذینفع در قرارداد بیمه شخصی غیر از بیمه گذار باشد در این صورت نیز مانند صورتی که بیمه گذار خود ذینفع در قرارداد است،حق بیمه در تعهد خود اوست که پرداخت نماید. در انگلستان دلال بیمه(Broker) در مقابل بیمه گر مسئول پرداخت حق بیمه است اگرچه بیمه گذار نیز موظف است حق بیمه را به دلال بپردازد.

3-    حق ممتاز به جهت بیمه(Lien For Premium): ماده 33 ق بیمه ایران: بیمه گر نسبت به حق بیمه در مقابل هرگونه طلبکاری بر مال بیمه شده حق تقدم دارد... در حقوق بیمه انگلستان هیچگونه حق ممتازی برای بیمه گر پیش بینی نشده است.

4-    برگشت حق بیمه(Return Of Premium):

1-4-        فلسفه برگشت حق بیمه: برطبق قاعده انحلال در حقوق هرگاه مورد معامله دارای افراد متعدد باشد عقد مزبور به تعداد عوامل ذکر شده در واقع به چندین قرارداد منحل می شود و در نتیجه هر عقد به لحاظ شرایط خود مستقل از عقود دیگر خواهد شد بدین ترتیب موضوع حق بیمه هایی که پرداخت شده بعضا" مسترد می شوند.

2-4-        موارد برگشت حق بیمه:

اول: بطلان قرارداد بیمه:

1-    انتفای خطر: اگر خطر از آغاز بیمه منتفی باشد عقد بیمه باطل و در نتیجه حق بیمه مربوطه نیز مسترد می شود.

2-    انتفای موضوع بیمه: اگر موضوع بیمه قبل از آغاز بیمه منتفی شود و از بین برود در این حالت عقد بیمه به جهت فقدان موضوع باطل و حق بیمه برگشت می پذیرد.

3-    فقدان نفع قابل بیمه شدن: هرگاه قرارداد بیمه با حسن نیت منعقد ولی از آغاز بیمه گذار دارای نفع قابل بیمه شدن نشود مثلا" خرید کشتی موضوع بیمه صورت نپذیرد حق بیمه باید برگشت داده شود.

دوم: فسخ قرارداد: هرگاه قرارداد بیمه توسط یکی از طرفین یا هر دوی آنان فسخ شود حق بیمه مربوط به زمان پس از فسخ قابل برگشت خواهد بود.

سوم: حق بیمه اضافی در بیمه مازاد: اگر بیمه گذار اضافه بر ارزش موضوع بیمه حق بیمه پرداخت کرده باشد مبلغ اضافی به وی برگشت داده می شود.

ب) محافظت از موضوع بیمه: دومین وظیفه بیمه گذار این است که مراقبت های لازم و متعارف از موضوع بیمه در مقابل خطرات بعمل آورد والا خطر تشدید شده و بیمه گر حق خواهد داشت قرارداد را فسخ نماید.

ج) اعلام خسارت به بیمه گر:  از وظایف بیمه گذار اعلام به موقع خسارت به بیمه گر است که از اهمیت فراوان نیز برخوردار می باشد زیرا با تاخیر درآن ممکن است به باقیمانده موضوع بیمه خسارتهای دیگری وارد شود ضمن آن که اعلام سریع ممکن است جهت کشف علت خسارت موثر باشد و چه بسا بیمه گر بتوند دلائل و مدارکی بدست آورد که بر اساس آن به مسبب حادثه مراجعه کند. ماده 15 ق بیمه ایران مقرر داشته: بیمه گذار باید...در ظرف 5 روز از تاریخ اطلاع خود ار حادثه بیمه گر را مطلع سازد والا بیمه گر مسئول نخواهد بود.

مبحث دوم:تعهدات بیمه گر:

الف) جبران خسارت(Indemnity): ماده 1 ق بیمه ایران تعهد بیمه گر را این گونه بیان می کند: ...خسارت وارده را جبران نموده و یا وجه معینی بپردازد. مفهوم جبران خسارت در تئوری آن است که بیمه گر بیمه گذار را در شرایط قبل از وقوع حادثه قرار دهد بطوری که احساس شود هیچ خسارتی بوقوع نپیوسته است.

1-    جبران خسارت در بیمه مضاعف: اگر قراردا بیمه مضاعف تابع قانون بیمه ایران باشد اصولا" چون ماده 8 قانون مزبور این نوع بیمه را مجاز نمی شمرد خسارت وارده تنها باید از محل بیمه نامه اول یا بیمه نامه هایی که مجموعا" معادل ارزش مورد بیمه را پوشش می دهند پرداخت شود و بیمه های متاخر بی اعتبار خواهد بود. اما مطابق قوانین کشورهایی که بیمه مضاعف را مجاز می شمرند(ماده 32 ق بیمه دریایی انگلستان) باز باید توجه کرد که بیمه گذار حق ندارد بیش از خسارت وارده وجهی را دریافت نماید. ولی وجود حق مراجعه بیمه گذار به هرکدام از بیمه گران که خواسته باشد و درخواست غرامت از ایشان تا حداکثر تعهدشان و در نتیجه احساس امنیت و تامین بیشتر از محاسن بیمه مضاعف می باشد.

2-    جبران خسارت در بیمه کمتر از ارزش موضوع بیمه(Under Insurance): اگر بیمه گذار موضوع بیمه را کمتر ارزش آن بیمه نماید در جبران خسارت بگونه ای عمل خواهد شد که بیمه گذار در مقدار پوشش بدون بیمه ای در حکم بیمه گر خویش قرار گیرد و بدین ترتیب خسارات بین بیمه گر و بیمه گذار به نسبت مبلغ بیمه شده و مبلغ بیمه نشده تقسیم خواهد شد.عرف در بیمه مسئولیت خلاف ترتیب فوق است و درآن بیمه گر تا میزان تعهد خود را پرداخت می کند و اضافه بر آن برعهده بیمه گذار باقی خواهد ماند.

3-    جبران خسارت بیمه مازاد: اگر مبلغ بیمه بیش از ارزش قابل بیمه شدن باشد در هرحال بیمه گر بیشتر از تعهد قانونی خود مبنی بر جبران خسارت واقعی وجهی به بیمه گذار پرداخت نخواهد نمود.

ب) جبران خسارت در صورت انتقال منافع: مستنبط از ماده 17 ق بیمه ایران انتقال بیمه بطور خودکار با انتقال موضوع بیمه محقق می شود منوط به آن که منتقل الیه کلیه وظایفی که بیمه گذار اصلی در برابر بیمه گر داشته انجام دهد.

ج) اجتماع سبب و خسارت در مدت بیمه:

- سبب و خسارت هر دو در مدت بیمه واقع شوند: بلاتردید بیمه گر باید خسارات وارده را جبران نماید.

- سبب قبل از مدت بیمه و خسارت در مدت بیمه واقع شوند: در عرف بیمه چنین خسارتی قابل پرداخت نیست.مگر در ق بیمه انگلستان آن هم در صورتی که در زمان انعقاد قرارداد ماده ای بنام (Inchamree Clause) که جزء کلوزهای انجمن بیمه گران لندن است ضمیمه بیمه نامه شود که بموجب آن خساراتی که مستقیما" از عیوب مخفی ناشی شده باشد جبران خواهد شد.

- سبب خسارت در مدت بیمه ولی خسارت بعد از مدت بیمه باشد: خسارت قابل جبران نیست.(البته ماهیت بیمه مسئولیت با بیمه های دیگر تفاوت دارد و جبران خسارت می نماید)

- سبب و خسارت هردو بعد از مدت بیمه باشند: تردیدی نیست که بیمه گر مسئول خسارت وارده نخواهد بود.

 

 

انواع خسارات:

الف):خسارات کلیTotal Loss :

الف-1): خسارات کلی واقعیActual T/L

الف -2):خسارات کلی فرضیConstractive T/L

ب:خسارات جزئیPartial Loss

ب-1) خسارت خاص Particular Average

ب-2)هزينه هاي نجات Salvage Charges

ب-3) هزينه هاي خاص Particular Charge

ب-4) خسارات مشترک  يا همگاني General Average Loss

1-خسارت کلی واقعی:خسارتی است که بموجب آن تمام ارزش موضوع بیمه از بین میرود و یا از قابلیت دسترسی بیمه گذار خارج میشود.

معنی خسارت کلی واقعی آن نیست که لزوما تمام ارزش موضوع بیمه از بین برود بلکه خروج از دسترس بیمه گذار بنحوی که نتواند به هیچ طریقی بدان دست یابد نیز موجب کلی واقعی شدن خسارت خواهد شد.

2-خسارت کلی فرضی:هرگاه خسارت وارده به موضوع بیمه بحدی باشد که با وجود داشتن ارزش در عرف خاص از آن چشم پوشی شود و یا اینکه هزینه تعمیر یا بازیافتن آن بیش از ارزش پس از تعمیر یا بازیافتنش باشد خسارت کلی فرضی محسوب خواهد شد.

ملاک تشخیص اینکه خسارت کلی فرضی یا اینکه جزيی استنظر عرف خاص است.

نکته ای که باید در این مبحث بدان اشاره نمود اینستکه کل هزینه های نجات و سهم مشارکت در خسارت همگانی نیز در محاسبه خسارت وارده منظور میشود ولی با این حال چنانچه سهمی بابت خسارت همگانی قابل وصول باشد مبلغ مزبور از هزینه تعمیر یا سایر هزینه ها کسر نخواهد شد تا پس از کسر مزبور با ارزش مورد بیمه پس از آنها مقایسه شود.ذکر یک مثال مطلب را روشنتر میسازد:فرض کنیم یک کشتی پس از برخورد با کوه یخ صدمه دیده سپس به گل بنشیند،هزینه های شناورسازی و تعمیر آن بالغ بر 000،000،500 تومان بشود ولی از طرف دیگر 000،000،200 تومان از صاحبان کالا بابت سهم ایشان در خسارت همگانی قابل وصول باشد؛مبلغ اخیراز مبلغ اولی کسر نخواهد گردید.

ب-خسارت جزیی:عنوانی است عام که تمام انواع خسارتهای غیرکلی و هزینه های مربوط به خسارت را شامل میشود که شامل:

1-خسارت خاص:خسارت جزیی که در اثر حادثه مورد بیمه بوجود می آید و در عین حال خسارت همگانی محسوب نمی شود خسارت خاص نام دارد.مثلا وقتی کشتی  بطور اتفاقی به گل می نشیند و یا تصادم می کند و در نتیجه آسیب می بیند و یا هنگامیکه به محموله کشتی در اثر به گل نشستن آن خسارت وارد میگردد و یا اینکه بعلت از بین رفتن بخشی ازمحموله ،کرایه متعلقه بدان بخش منتفی میشود.در تمام اینگونه موارد خسارت وارده،خاص خواهد بود.

3-هزینه های نجات:به اعمالی ارتباط پیدا می کند که بمنظور جلوگیری از وقوع حوادثی که تحت پوشش بیمه هستند توسط اشخاص ثالث انجام میگیرد.

تنها در صورتی هزینه نجات تحقق خواهد یافت که :1-نجات دهنده شخص ثالث بوده 2-بطور داوطلبانه 3-بدون قرارداد قبلی با بیمه گذار آنرا انجام داده باشد.

در صورتیکه عملیات نجات برای اموال باشد حق حبس در نظر گرفته میشود بطوریکه نجات دهندگان میتوانند آن اموال را تا زمان وصول اجرت یا ضماتنامه هی معتبر نزد خویش نگه دارند و در صورتیکه اموال مزبور در تصرف ایشان نباشد دارای حق ممتاز خواهند بود که میتوانند از طریق دادگاه آنرا نسبت به اموال نجات داده شده و یا نسبت به سایر اموال سهل البیع محکوم علیه اعمال نمایند و طلب خویش را وصول کنند(مواد 29 تا 31 قانون دریایی).

درصورتیکه عملیات نجات برای جان آدمی باشد و برای اجرت نجات مطالبه ای صورت گیرد بیمه گر مسؤول پرداخت آن نخواهد بود و کلوپ P&I  آنرا پرداخت خواهند کرد.البته اگر جان آدمی بهمراه اموال نجات داده شده باشد برای نجات آن جداگانه ادعایی صورت نمی گیرد و در عوض اجرت نجات اموال افزایش یافته و بدین ترتیب بیمه گران بطور غیرمستقیم هزینه نجات جان آدمی را نیز خواهند پرداخت.

بهرحال اجرت نجات در صورتی پرداخت خواهد شد که اموال ،نجات داده شوند والا اجرتی بابت عملیات نجات پرداخت نخواهد شد.

برای تعیین مبلغ اجرت نجات ،میزان ضرورت عملیاتی که انجام شده و نیز وسایلی که بکار رفته ،خطر و ارزش مال نجات داده شده مورد ارزیابی قرار میگیرد و خصوصا میزان تاثیری که عملیات انجام شده در نجات اموال داشته است نیز در نظر گرفته میشود.

3-هزینه های خاص:هزینه های که توسط بیمه گذار یا نمایندگان او برای محافظت ازموضوع بیمه در برابر خطرات تحت پوشش بعمل می آید و جز هزینه نجات و یا خسارت همگانی نیزمحسوب نمیشود.

هزینه های خاص تحت عنوان خسارت خاص نیز قرار ندارند و بنابراین چنانچه برای جبران خسارات خاص بموجب قرارداد بیمه محدودیتهای وجود داشته باشد ان محدودیتها در جبران هزینه های فوق الذکر اعمال نخواهد شد.

تعهد بیمه گر به جبران هزینه های خاص اعم از آنستکه هزینه های مزبور به نتیجه مثبت برسد یا نرسد.برای مثال فرض شود کشتی موضوع بیمه به تاسیسات بندری برخورد نماید و آسیب ببیند و بیمه گذار نیز بمنظور جلوگیری از خسارات کلی اقداماتی را انجام دهد و هزینه های را متحمل شود ولی با وجود آن ،کشتی غرق شود.در این حالت بیمه گر موظف خواهد بود هم معادل مبلغ بیمه را بعنوان خسارت کلی پرداخت کند و هم هزینه های انجام شده را جبران نماید.قابل یادآوری است که اینترتیب برخلاف ترتیبی است که در خصوص جبران هزینه نجات ذکر شده است.

آیا تعهد بیمه گر به جبران هزینه های خاص باید حتما در قرارداد بیمه ذکر شود و یا اینکه تعهد مزبور وظیفه ای است قانونی و بنابر این قهری؟

قوانین کشورها در این زمینه یکسان نیست.مثلا قانون بیمه ایران در ماده 15 خود وظیفه مزبور را قانونی و قهری می داند و چنین مقرر میدارد((...مخارجی که بیمه گذار برای جلوگیری از توسعه خسارت مینماید بر فرض که منتج به نتیجه نشود بعهده بیمه گر خواهد بود...)).و در قانون دریایی انگلستان تعهد مزبور را وظیفه ای قراردادی میداند.

به نظر میرسد چنانچه تکلیف مسأله در قانون کشوری مشخص نباشد و در قرارداد نیز چیزی در این زمینه پیش بینی نشده باشد ،مطابق قاعده کلی حقوق بیمه ،بیمه گر بابت جمع خسارت و هزینه های خاص انجام شده بیش از مبلغ بیمه تعهد نخواهد داشت و بنابراین لازم است هزینه های خاص را نیز مادام که جمع آن و خسارات وارده بیش از مبلغ بیمه نشده جبران نماید. 

4-خسارت همگانی یا مشترک:در مواقعی ممکن است یک حادثه کشتی, محمولات, کرایه و جان مسافرین را توامأ در معرض تهدید قرار دهد.بنابر این لازم میشود برای دفع خطر همگانی اقداماتی انجام و خساراتی نیز تحمل گردد.  خساراتی که به منظور حفظ کشتی, محمولات, کرایه و جان مسافرین و بطور اختیاری برای دفع خطر مشترک واقع میشود خسارت همگانی یا مشترک نام دارد.خسارت مشترک ممکن است بصورت آسیبهای عمدی باشد که به اموال وارد میگردد و یا بصورت هزینه های که جهت دفع خطر انجام می پذیرد.

لازم است ویژگیهای خسارت همگانی را که به سبب آنها از سایر خسارات متمایز میشود مورد بررسی قرار دهیم:

اول- وجود اشتراک منافع بین صاحبان کشتی ,کالا و کرایه- لازم است خطری که پیش می آید تمام اموال ذکر شده را تهدید نماید والا خسارت همگانی تحقق نخواهد پذیرفت و هزینه ها و خسارات وارده خاص محسوب خواهد شد.مشترک بودن مالک اموال یا تفاوت مالکین تاثیری در این خصوص ندارد.بلکه صرفا یکسان بودن خطر و اینکه تمام اموال در معرض خطر مشابه باشند برای تحقق خسارت مزبور کافی است.

دوم- غیر عادی بودن هزینه ها و تفدیه- مثلا هرگاه برای گریز از خطر فرمانده مجبور شود مقدار زیادتری سوخت مصرف کند خسارت مشترک بوجود نیامده در حالیکه اگر مجبور شود ضمن افزایش سوخت مقداری از محمولات را نیز بسوزاند در این صورت خسارت مشترک تحقق یافته است.

سوم-اختیاری بودن خسارات- هزینه های فوق العاده یا تفدیه باید از روی عمد و اختیار صورت پذیرد و نه قهری و یا از روی بی احتیاطی.

چهارم:خسارات معقول و متناسب با خطر باشد-اگر خطری را بتوان با اقداماتی ساده و کم هزینه رفع نمود باید به همان نحو عمل کرد.

پنجم-خسارات باید معلول و یا مستقیما ناشی از عملیات خسارت مشترک باشد-مثلا هرگاه در اثر تفدیه برخی وسایل و تجهیزات کشتی ،سفر با تاخیر انجام شود و در نتیجه محمولات بعلت افت قیمت در بازار با قیمت کمتری بفروش برسد خسارت ناشی از ارزان شدن کالا جزء خسارات مشترک بحساب نخواهد آمد.

ششم-سفر به انجام برسد-برای اینکه خسارات وارده مشترک شناخته شود و ضمنا بتوان سهم هر مال را در جبران خسارات واده معلوم نمود باید سفر انجام و به مقصد منتهی شود.

در خاتمه میتوان اینطور بیان داشت که اگر عملیات نجات بدون قرارداد باشد مورد،هزینه نجات  و اگر با قرارداد باشد ولی برای دفع خطر یا کاهش خسارات ازبرخی اموال نظیر کالای Aباشد،هزینه خاص و اگر برای دفع خطر مشترک از تمام اموال و عمدي باشد مورد خسارت مشترک خواهد بود.

 

تسویه ی خسارات

همانطورکه می دانیم درصورت بروز خسارت بیمه گرموظف است طبق قراردادبیمه،خسارات وارده راجبران نماید.

درجبران خسارت قاعده این است که چنانچه مال تلف شده مثلی باشد،مثل آن واگرقیمی باشدقیمت آن به صاحبش داده شودامادرعرف بیمه گری وتوافق طرفین این گونه است که درهرحال قیمت مال تلف شده به بیمه گذارپرداخت شودهرچند که می توان برخلاف این رویه نیزشرط نمود.به هرحال قانونگذارمادرماده19قانون بیمه ایران هردوحالت راپذیرفته؛البته دربرخی کشورهامانندانگلستـان تنهاپرداخت خسارت به صورت قیمت مال پذیرفته شده است.

درخصوص تسویه ی خسارات بایدباتوجه به تمایزانواع خسارات واحکام متفاوت هرنوع،هرخسارتی رابه طورجداگانه موردبررسی قراردهیم:

الف)خسارت کلی:

1- بیمه نامه باقیمت توافق شده:دراین حالت بیمه گرموظف است درصورت واردآمدن خسارت کلی،عین مبلغ توافق شده رابپردازد.

2- بیمه نامه بدون قیمت توافق شده:دراین حالت خسارت برمبنای ارزش قابل بیمه شدن محاسبه وپرداخت می گردد.بنابراین دراین حالت مبلغ بیـمه صرفاًحداکثرتعهدبیـمه گررامشـخص می کندنه میزان تعهدبیمه گررا.

براین اساس می توان اینگونه نتیجه گیری کردکه:اگرارزش مزبور پس ازارزیابی خسارت کمترازمبلغ بیمه باشد،بیمه گرهمان مبلغ ارزیابی شده راپرداخت خواهدکردواگربیشترازمبلغ بیمه شود،مبلغ بیمه پرداخت می گرددوبیمه گذارتعهدی نسبت به مازادقیمت ندارد.

نکته1:درصورتی که خسارت کلی فرضی باشدباپرداخت مبلغ بیمه،باقیمانده ی موضوع به تملک بـیمه گردرخواهدآمد.

البته بیمه گذارهم می تواندباقیمانده رابه عنوان بخشی ازخسارت خودقبول نمایدوباقیمانده ی مبلغ رانقداً دریافت نماید.

نکته2:بیمه گذاربایددلایلی جهت اثبات وقوع میزان خسارت ویااینکه خسارت وارده درچهارچوب بیمه نامه بوده است ارائه نماید.

ب)تسویه ی خسارت جزئی:

باتوجه به اینکه موضوعات بیمه ی دریایی متعدداست وشامل کشتی،محموله وکرایه می شودبنابراین مابه بررسی جداگانه ی تسویه ی خسارات درهریک ازموضوعات فوق می پردازیم.

1-تسویه ی خسارت جزئی کشتی:

درمواقعی که خسارت به کشتی جزئی است،میزان خسارت برمبنای هزینه ی تعمیروباوضع مابه التفاوت نوبه جای کهنه محاسبه می گردد.

نکته1:تعهدبیمه گردرهــرحادثه حداکثرمعادل مبلغ بیمه است نه درجمع.

یعنی اگردرطول مدت بیـمه چندین بار خسارت جزئی واقع شود که جمع آنهاچندبرابرمبلغ بیـمه گردد،بیـمه گرمتعهدبه پرداخت تمام آنهاخواهدبود؛ولی اگرقبل ازتعمیریک آسیب،مجدداًکشتی دچـار حادثه شده وصدمه ی دیگری ببینددراینصورت بیمه گرمسئول پرداخت هزینه ی تعمیرهردوآسیـب بطوریکجاست،که معمولاًکمترازجمع دوهزینه تعمیربطورجداگانه می باشد.

نکته2:گاهی ممکن است یک کشتی که دچارخسارت جزئی شده بودقبل ازتعمیردچاریک خسارت کلی نیزشود.دراین حالت اگربیمه گران خسارت جزئی وکلی متفاوت باشند،هردوبیمه گرمسئول پرداخت خسارت های وارده به نسبت تعهدشان دربیمه نامه خواهندبود.

نکته3:منطقی است که بیمه گرخسارت جزئی حق مراجعه به بیمه گرخسارت کلی راداشته باشد(به دلیل منفعتی که عایدبیمه گرخسارت کلی ازقراردادبیمه گرخسارت جزئی بابیمه گذارشده است)؛البته این امربایددرقراردادذکرگرددویابصورت شرط ضمن عقددرقراردادآمده باشد.

فرمولی که برای محاسبه ی میزان مراجعه ی بیمه گرخسارت جزئی به بیمه گرخسارت کلی ارائه گردید به شرح زیراست:

خسارت جزئی×مبلغ بیمه نامه ج÷مبلغ بیمه نامه ک- خسارت ج=میزان مراجعه ی ب.خ.ج به ب.خ.ک دررابطه باخسارت جزئی به کشتی،چندمساله لازم به ذکراست:

1-1-تعمیرموقت:درصورتیکه به دلایل اقتصادی ویافنی لازم باشدتاکشتی قبل ازتعمیراساسی تحت تعمیرموقت قرارگیردبه شرط آنکه تعمیرمزبورمعقول باشد،بیمه گرتعهدخواهدداشت تاعلاوه برهزینه ی تعمیردائمی،هزینه ی تعمیر موقت رانیزجمعاًتامبلغ بیمه بپردازد.

1-2-مابه التفاوت نوبه جای کهنه:باتوجه به اینکه معمولاًدرتعمیرکشتی ازقطعات نوبرای تعمیروجایگزینی قطعات کهنه استفاده می شودبنابراین خودبه خودبخشی ازهزینه های بیمه گذارکه ناشی ازفرسودگی معمولی کشتی است وخارج ازپوشش بیمه ای است،توسط بیمه گرجبران می شود.برای جلوگیری ازاین اشکال،طرفین توافق می کنندکه میزانی مشخص ازارزش اینگونه قطعات(مثلا3/1 ویا6/1)هنگام پرداخت خسارت کسرگردد.به کسری مزبور«مابه التفاوت نوبه جای کهنه»گفته می شود.

1-3-هزینه های متعلقه:این بخش از هزینه هادرسه گروه متمایزقابل بررسی است:

نخست:هزینه هایی که جزوتعهدات بیمه گراست:

مانندیدک کردن کشتی آسیب دیده،هزینه ی خدمه وکسانی که ازکشتی مراقبت می کنند.

دوم:هزینه هایی که ازمیزان خسارت کسرمی گردد:

مانندکم شدن سوخت،کاهش مال الاجاره ای که ابتداقابل پرداخت بوده ولی درایام تعمیرپرداخت نمی شود.

سوم:هزینه هایی که بین بیمه گرومالک کشتی تقسیم می گردد:

هزینه هایی که جهت حفظ یا تحصیل قابلیت دریانوردی انجام می شودمانندحوضچه خشک و...

3-تسویه ی خسارت جزئی محموله:

خسارت جزئی محموله به دوصورت امکان پذیراست:

الف)قسمتی ازکالای بیمه شده به طورکلی ازبین برود؛

ب)تمام کالاتحویل گرددولی تمام یابخشی ازآن آسیب دیده باشد.

جبران خسارت هم یکی ازدوصورت زیرراخواهدداشت:

الف)بیمه نامه باقیمت توافق شده؛

ب)بیمه نامه بدون قیمت توافق شده

بنابراین تسویه ی خسارت جزئی محموله چهارحالت قابل تصوراست:

نخست-قسمتی ازمحموله ازبین رفته وبیمه نامه باارزش توافق شده است: این حالت به روش زیرمحاسبه می گردد:

ارزش قابل بیمه شدن کالای ازبین رفته ÷ ارزش قابل بیمه شدن تمام کالا × ارزش توانق شده = خسارت قابل پرداخت

دوم-قسمتی ازمحموله ازبین رفته وبیمه نامه باارزش قابل بیمه شدن(بدون ارزش توافق شده)است:برای تسویه ی خسارت دراین حالت،ازفرمول زیراستفاده می شود:

ارزش قابل بیمه شدن کالای ازبین رفته ÷ ارزش قابل بیمه شدن تمام کالا× ارزش قابل بیمه شدن تمام کالا = خسارت قابل پرداخت

به عبارت ساده تر:ارزش قابل بیمه شدن کالای ازبین رفته = خسارت قابل پرداخت

سوم-محموله به صورت آسیب دیده تحویل گردیده وبیمه نامه باارزش توافق شده است:

عبارت است از:

ارزش کالای آسیب دیده درمقصد- ارزش کالای سالم درمقصد÷ارزش کالای سالم درمقصد×ارزش توافق شده = خسارت قابل پرداخت

چهارم-محموله به صورت آسیب دیده تحویل گردیده وبیـمه نامه باارزش قابل بیـمه شدن(توافق نشده) است:

ارزش کالای آسیب دیده درمقصد-ارزش کالای سالم درمقصد÷ارزش کالای سالم درمقصد×ارزش قابل بیمه شدن کالای سالم=خسارت قابل پرداخت

نکته1:منظورازارزش کالا،ارزش ناخالص است.یعنی ارزش کالابه همراه هزینه ی حمل،تخلیه و...

نکته2:درصورتی که  یک کشتی حامل چندنوع محموله باشد(باارزش های متفاوت)ویک نوع ازاین محموله ازبین برود،بیمه گذارمی تواندادعای خسارت کلی کند.به عبارت دیگربیمه گذارمی تواندبرای تلف شدن تمام یک نوع ازکالاویابخشی که ارزش نامشابه داردادعای خسارت کلی کندودراین صورت اگربیمه گردرخسارت جزئی دارای معافیت هایی نظیروجودفرانشیزبوده یااصلاًتعهدی نداشته باشد.نمی تواندآنهارادرتسویه ی خسارت کلی مذکوراعمال نماید.

نکته3:هزینه های نجات،خاص وخسارت همگانی که به همراه خسارت خاص پیش می آیندبااین خسارت جمع نمی شوند.

3-تسویه خسارت جزئی کرایه: به دوصورت تسویه انجام می شود:

نخست-سفرکشتی ناتمام بماند:درحقوق برخی کشورهامتناسب بامسافت پیموده شده مستحق کرایه ونسبت به مسافت طی نشده مستحق جبران کرایه خواهدبود.

امادرحقوق ایران (ماده ی 160قانون دریایی)وهمچنین درحقوق انگلستان کرایه تنهادرصورت پایان یافتن سفروتحویل کالادرمقصدپرداخت خواهدشد،بنابراین بیمه گربایدکل کرایه راپرداخت نماید.(خسارت کرایه کلی است نه جزئی)

نکته:اگرمالک کشتی،کشتی دیگری رااجاره نمایددراینصورت کل کرایه به اوپرداخت خواهدشدامااگر کرایه کشتی دوم کمترباشدمابه التفاوت به فرمانده کشتی اول پرداخت نخواهدشدواگربیشترباشدمالک کشتی اول بایدآنرابپردازد.

دوم-بخشی ازمحموله تحویل نشود:

اگربخشی ازمحموله درمقصدتحویل نشودویادروضعیتی تحویل شودکه تغییر ماهیت داده باشد،تنهابه قسمتی ازمحموله که بدون تغییرماهیت تحویل شده کرایه تعلق خواهدگرفت؛بنابراین خسارت وارده به کرایه جزئی محسوب وتحت بیمه نامه وشرایط مربوطه تسویه خواهدگردید.

دراین جانیزدوحالت برای تسویه قابل تصوراست:

1- بیمه نامه باارزش توافق شده:

کرایه ازدست رفته ÷کل کرایه×ارزش توافق شده=خسارت قابل پرداخت

2-بیمه نامه باارزش قابل بیمه شدن(توافق نشده):

کرایه ازدست رفته÷کل کرایه×ارزش قابل بیمه شدن=خسارت قابل پرداخت

ج- تسویه ی خسارت همگانی

قانون بیمه ی ایران دراین خصوص ساکت است ومابایدبه قواعدومقررات بین المللی مراجعه کنیم.بهترین مصداق برای مراجعه،مقررات یورک آنتورپ است.

معمولا خسارات مشترک بایدطبق قانون کشوری که سفردرآن جاخاتمه می پذیردموردارزیابی وتسویه قرار گیرد،به همین دلیل برای یکنواخت کردن مقررات ناظربرآن، قواعدیورک آنتورپ تهیه وتدوین شدواجرای آن درضمن قراردادهای حمل ونقل موردنظرقرارمی گیرد.

دراین راستامسایل وموضوعات زیرموردبررسی قرارمی گیرد:

1- توجیه حقوقی تسهیم خسارت همگانی:

همانطورکه گفته شدخسارت همگانی به دوصورت است:

الف- هزینه های فوق العاده؛

ب- تفدیه.

باتوجه به اینکه همه ی صاحبان اموال اعم از کشتی،محصولات وکرایه ازنتیجه ی عملیات خسارت مشترک نفع می برند، لذا باید درجبران خسارت پیش آمده مشارکت نمایند.

نظریه ی محکم ومستدلی که دراین خصوص وجوددارد،نظریه ای است که برامانت وتعهدات امین وامانت گذاردرمقابل یکدیگرمبتنی است.

طبق این نظریه مالک کشتی به عنوان امین،صاحبان کالاونیزمتصدی حمل درمواردی که وی غیرمالک کشتی است،به عنوان امانت گذاروکرایه به عنوان مواردامانت شناخته می شود.

از آن جاکه امین موظف به حفظ مواردامانت است می تواندبرای انجام وظیفه ی خودهرگونه اقدام معقول ولازمی راانجام دهدوازهرگونه تقصیردراین زمینه احترازنمایدوگرنه مسؤول جبران خسارت وارده خواهدبود.

نتیجه اینکه:صاحبان اموال اعم ازمحمولات وکرایه که ازهزینه هاواقدامات فرمانده کشتی منتفع شده اند موظف به تقبل سهم خوداز هزینه های انجام شده متناسب باارزش اموالشان می باشند.

این نظریه بامواد516 ، 612 و634 قانون مدنی همخوانی ومطابقت دارد.

2- مبنای تسهیم خسارت همگانی:

برای سهم هریک ازاموالی که درجریان عملیات خسارت مشترک وجودداشته اندعوامل زیرمدنظرقرارمی گیرد:

نخست- ارزش اموال:

درخصوص ارزش اموال این نکته حائزاهمیت است که ارزش مزبورمربوط به زمان ومکانی است که سفردرآنجاخاتمه می پذیرد؛بنابراین اگرسفرتامقصدادامه یابدارزش مال درمقصدودرغیراین صورت درهرنقطه ای که سفردرآنجاقطع گرددموردارزیابی قرارخواهدگرفت.

دراینجالازم است تادرخصوص اموال زیرتوضیحاتی داده شود:

کشتی:ملاک ارزیابی ارزش کشتی قیمت آن درپایان سفراست که برای تعیین آن بایدمبلغی که به لحاظ خسارت مشترک برای تعمیرآن هزینه می گرددنیزبه آن افزوده شود.

محموله:مبنای ارزیابی ارزش قابل مشارکت محموله،ارزش خالص آن درخاتمه ی سفربه اضافه ی میزان خسارتی خواهد بودکه درجریان عملیات خسارت مشترک تحمل نموده است.

کرایه:باتوجه به انواع مختلف کرایه بایدگفت،تنهاکرایه هایی درجبران خسارت همگانی مشارکت می کنند که درمعرض خطربوده اند.دراین صورت کرایه ی محمولاتی که در مقصدتحویل شده اندبه اضافه ی کرایه ی محمولاتی که درجریان عملیات ازبین رفته اندجمعا درتسهیم خسارت همگانی مشارکت خواهندکرد.

 

مبحث پنجم-جانشینی بیمه گرریکاوری

الف-جانشینی بیمه گر subrogation 

خساراتی که متوجه بیمه گر می شود از دو حال خارج نیست

1-ناشی از تقصیر شخص ثالث(مانند کسر تخلیه یا اسیب دیدگی کالا به علت فقدان قابلیت دریانوردی کشتی که متصدی لاربری مسوول است )

2-تقصیر هیچ کس نیست (مانند وقوع طوفان شدید دریا )

در کلیه مواردی که شخص ثالث مسوول وقوع خسارات است بیمه گر می تواند

با پرداخت نمودن خسارات وارده به بیمه گذار به مسوول آن تا میزان پرداختی

مراجعه نماید .نکته مورد توجه آن است که بیمه گذار نمی تواند بیش از خسارت خود دریافت وجه دیگری کند که در این صورت به حقوق بیمه گر لطمه وارد کرده است مگر آنکه خسارت او معادل وجهی نباشد که طبق قرارداد بیمه از بیمه گر دریافت می کند که در این صورت مازاد بر ما به التفاوت را باید به بیمه گر برگشت دهد .

 

در توجیه جانشینی بیمه گر فی مابین بیمه گر و بیمه گذار قراردادی است که فقط طرفین می توانند بر اساس آن در مقابل یکدیگر دارای حقوق و تعهدات باشند و اشخاص دیگر در آن حقی نخواهند داشت

مگر آنکه طرفین عقد برای آنان نیز حقی قائل شده باشند .

حق بیمه و شرایطی که بیمه گر حاظر می شود طبق آن موضوع را بیمه کند  با توجه به این است که بتواند از طرف و به جای بیمه گذار پس از پرداخت خسارت تمام آن را از مسوول بگیرد .

 

پس 2 مطلب مورد توجه می باشد

 

1-دلیلی بر برائت ذمه مسوول خسارت به جهت پرداخت شدن خسارت زیان دیده از سوی بیمه گرنیست

 

2-بیمه گذار نمی تواند با توجه به حق قراردادی اقداماتی کند که موضع وی را در برابر مسبب حادثه جهت وصول خسارت تضعیف کند .

 

 

جانشینی بیمه به صورت عرف مسلم بیمه ای پذیرفته شده ولی با این حال قوانین بیمه به آن تصریح می کند.

 

1-ماده 30 قانون بیمه ایران در کلیه انواع و رشته های بیمه 

2-ماده 79 قانون بیمه دریایی انگلیس در خصوص بیمه های دریایی

 

تفاوت این 2 ماده در زمان جانشینی بیمه گر است

در ایران بیمه گر از زمانی که خسارت وارده راقبول می کند  جانشین بیمه گذار شده در انگلیس زمانی که خسارت پرداخت می شود

 

 

ب-ریکاوری recovery

 

وقتی بیمه گر خسارت را پرداخت می کند می تواند به هر طریقی که میسر باشد تا میزانی که خسارت را پرداخت نموده مال مورد  بیمه را در صورتی که وجود داشته باشد

به تصرف خود در اورد و یا به مسوول خسارت مراجعه نموده آن چه پرداخت نموده توسط او جبران نماید .

 

در ریکاوری 2 صورت کمتر بیمه شدن  و کمتر ارزیابی شدن متفاوت خواهند بود در صورت اولی یعنی وقتی که برای طرفین مشخص شده است که ارزش مال بیمه شده بیش از مبلغ بیمه است چنانچه ریکاوری صورت گیرد بیمه گر حق خواهد داشت تنها به نسبت مبلغ بیمه به ارزش موضوع بیمه از مال ریکاوری تصاحب نماید .

 

اما اگر بیمه به صورت دوم باشد یعنی بیمه گذار ارزش مال خود را کمتر از مبلغ واقعی بیمه دریایی به بیمه گر اعلام کرده باشد در این صورت بیمه گر حق خواهد داشت تمام مبلغ خسارت خود را از مبلغ بازیافتی برداشت نماید.

 

مبحث ششم حل اختلافات

 

در  هر قراردادی امکان بروز اختلاف هست .این اختلاف ممکن است در تفسیر مواد قرارداد اجرای آن قانون حاکم و یا مرجع صالح برای رسیدگی به اختلافات باشد.

 

قرار داد بیمه دریایی نیز خصوصا بخاطر آنکه نوعا در صحنه بین المللی مطرح است چه بسا بیمه گران مستقیم یا اتکایی آن در یک کشور نباشد و حتی مالک موضوع بیمه بیمه گر مستقیم بیمه گران اتکایی محل وقوع مال یا مراحل مختلف سفر هر کدام در قلمرو کشورهای گوناگون و آب های بین المللی قرار داشته چه بسا بیشتر از قراردادهای دیگر و یا سایر رشته های بیمه در معرض بروز اختلاف است .

 

الف-تفسیر بیمه نامه

 

در تفسیر مندرجات و شرایط بیمه نامه دریایی باید همان قواعد کلی تفسیر قراردادها اعمال شود.

نکاتی که اختصاص به تفسیر بیمه نامه دارد

 

1-شرایط و عباراتی که در بیمه نامه چاپ می شود در مقام تعارض با شرایط در متن بیمه نامه برشرایط اخیر الذکر تقدم دارد.

2-شرایط و عبارات چاپی یا مهری که به بیمه نامه ضمیمه می شود بر شرایط چاپی حاشیه آن مقدم است .

3-شرایط و عبارات ماشین شده بر تمام شرایط و عبارات گفته شده مقدم است .

 

مرجع حل اختلافات

 

حل اختلافات و دعاوی ناشی از بیمه نامه های دریایی نیز مانند هر قرارداد دیگرداخلی یا بین المللی صورت می گیرد و تفاوتی بین آن ها نیست .

 

پس با توجه به تجاری بودن ماهیت دعوی و اختلافات معمولا طرفین سعی می کنند با مذاکرات به حل مسائل بپردازند ولی در صورت عدم موفقیت کار به داوری یا رسیدگی در دادگاه صلاحیت دار منجر خواهد شد .

 

نتیجه گیری:

با عنايت به آنچه بيان شد و اينكه در عقد بيمه نقش بيمه گر و بيمه گذار بيش از هر چيز ديگري مي تواند اثرگذار باشد و همچنين با توجه  با اينكه بيمه هاي حمل و نقل و بويژه بيمه هاي دريايي روز بروز جايگاه خود را در بازرگاني بين المللي مستحكم تر مي كند، لزوم شناخت و پرداختن به وظايف و تعهدات بيمه گر و بيمه گذار و جبران خسارت بيش از پيش اهميت مي يابد.

با توجه به اصل ارجح بودن پيشگيري قبل از درمان، الزام به شناخت كامل تعهدات طرفين قرارداد بيمه بيش از پيش آشكار مي شود، چرا كه انعقاد قرار داد با علم كامل طرفين به وظايف و تعهدات خود و ديگري از مسائل مشكل ساز آتي تا حد امكان مي كاهد.و همچنين بيمه گر و بيمه گذار بهتر از قبل قادر خواهند بود كه موارد مورد نظرشان را در عقد بيمه اعمال كرده و اين كه در نهايت عقد بيمه تبديل به يك معامله برد - برد براي طرفين خواهد شد.

 

 

منابع و مأخذ:

قانون بيمه ايران

قانون بيمه دريايي انگلستان

حقوق بيمه دريايي، دكتر امير صادقي نشاط

تعهدات بيمه گر و بيمه گذار زهرا دشتكي پور مجله تازه هاي جهان بيمه ش 152 و153

نقش بيمه دريايي در جبران خسارات ناشي از تصادم كشتي ها دكتر محمد ابو عطاء

سايت مجلات ايران www.magiran. Com

سايت مارينكوwww. Marineco.ir

سايت بيمه مركزي ايرانwww.centinsur.ir