بیمه و نقش آن در بهبود وضعیت اقتصادی ملی

مقدمه

بیمه نقش بسیار ارزنده­ای را در بهبود و ثبات وضعیت اقتصادی یک کشور ایفا می­نماید؛ به گونه­ای که می­توان ادعا نمود، بیمه عاملی برای بهبود وضع اقتصادی خواهد بود. اقتصاد یک کشور اگر متکی به بیمه و تامین حاصل از آن نباشد، اقتصاد مطمئن و پویایی نخواهد بود و همواره خطرهای گوناگونی آن را تهدید می­کند. البته در این گفتار نباید تاثیر توسعه اقتصادی بر توسعه صنعت بیمه را نادیده گرفت. جای شک و تردید نیست که بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش مبادلات و ترقی سطح زندگی و توسعه سرمایه­گذاری، موجب پیشرفت بیمه می­شود. به عبارت دیگر، می­توان ادعا نمود بیمه و اقتصاد بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند، بدین معنی که هر چند بیمه معلول بهبود وضع اقتصادی یک کشور است، اما عاملی برای تحول آن نیز به شمار می­رود. در این مقاله قصد نداریم به بررسی آثار اقتصاد بر توسعه صنعت بیمه بپردازیم، بلکه با توجه به اهمیت حقوق بیمه و نوپا بودن این صنعت و عدم آگاهی عمومی نسبت به نقش آن، قصد داریم به طور خلاصه به نقش اقتصادی صنعت بیمه بپردازیم.

الف) نقش بیمه در تضمین

سرمایه­گذاری­ها: توسعه اقتصادی در گرو سرمایه­گذاری­های جدید است. هر قدر میزان سرمایه­گذاری­های جدید افزایش یابد، توسعه اقتصادی نیز موفق­تر خواهد شد. بیمه وسیله­ای است که یک واحد اقتصادی در شرف تاسیس را در برابر بسیاری از خطرها حفظ می­کند. «هر واحد اقتصادی در بدو تاسیس و یا در طول حیات خود با خطرهای متعددی مواجه است که می­توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد:

1ـ خطرهای اقتصادی، نظیر بحران­های اقتصادی، تورم، تغییرات نرخ برابری ارز و تنزل بها.

2ـ خطرهای اجتماعی، مانند جنگ، شورش و اعتصاب.

3ـ خطرهای طبیعی، از قبیل سیل، زلزله، آتش­سوزی و غرق کالا.

4ـ خطرهای انسانی، مانند سرقت، تصادف و مسئولیت.

وجود این خطرها مانع می­شود تا اشخاص محتاط به آسانی و با خیال آسوده سرمایه خود را در بخش­های مختلف اقتصادی به کار اندازند، مگر آن که بیمه­گر به حمایت از آنان اقدام نماید». بیمه با ایجاد اطمینان و ارایه پوشش لازم در برابر این خطرها، اطمینان و آرامش را برای سرمایه­گذاری و به کار انداختن سرمایه به سرمایه­گذاران می­دهد. اگر چنین اطمینانی به صاحبان سرمایه داده نشود، ممکن است از به کار انداختن سرمایه خود، خودداری ورزند و یا آن را در بخش­هایی که از لحاظ اقتصادی چندان سودمند و لازم نیست، سرمایه­گذاری نمایند. سرمایه­گذاران می­توانند با اتکا به بیمه و با آرامشی که بیمه به آنان می­دهد در رشته­های مورد نیاز اقتصاد ملی سرمایه­گذاری کنند، بدون آن که نگران از دست دادن سرمایه خود باشند. بدین ترتیب بیمه موجب پیدایش واحدهای عظیم اقتصادی و توسعه واحدهای موجود خواهد گردید.

ب) نقش بیمه در حفظ ثروت ملی

شاید بتوان بارزترین و مشخص­ترین اثر اقتصادی بیمه را حفظ ثروت ملی کشور در نظر گرفت؛ چرا که بیمه موجب حفظ اموال دولت و یا بخش خصوصی شده و از این طریق موجب حفظ ثروت ملی می­شود. صاحبان شرکت­ها و کارخانه­های بزرگ و کوچک با پرداخت مبلغی به عنوان حق بیمه، اطمینان و آرامش را از بیمه­گر خریداری می­نمایند و بر اثر این اطمینان در صورتی که خطری تاسیسات یا اموال شرکت و یا کارخانه را تهدید نماید، لطمه­ای به دارایی و گردش کار عادی آنها وارد نخواهد شد و خسارت توسط شرکت­های بیمه جبران می­گردد. در هنگام بروز حوادث مختلف، درست است که بیمه مانع اتلاف اموال نمی­گردد، مثلا در بیمه زلزله، بیمه نمی­تواند از بروز خسارت جلوگیری کند، اما هنگامی که بیمه­گر به واحد تولیدی که خسارت دیده و گاه به طور کلی یا همه کارکنان آن بیکار شده­اند، خسارت پرداخت می­نماید، شرکت یاد شده این توانایی را پیدا می­کند تا با دریافت این خسارت، به بازسازی و نوسازی واحد تولیدی اقدام نماید و این عمل موجب می­شود که واحد تولیدی آسیب دیده از گردونه اقتصاد خارج نشود. در صورتی که حوادث و خسارت­ها بزرگ و عظیم باشند، از نظر اقتصاد کلان کشور نیز جای هیچ گونه نگرانی نیست؛ زیرا در این گونه موارد خسارت­ها معمولا توسط بیمه­گران خارجی جبران می­شود و شرکت­های بیمه داخلی بیمه­گران خارجی را در معاملات بزرگ خود از طریق بیمه اتکایی (Reinsurance) مشارکت می­دهند و خود در صورت وقوع خسارت­های بزرگ، زیان عمده­ای را متحمل نخواهند شد و به این ترتیب در دارایی یک کشور کاهش قابل ملاحظه­ای حاصل نخواهد شد.

ج) نقش بیمه در جمع­آوری پس اندازهای کوچک و توسعه سرمایه­گذاری

در تمامی انواع بیمه، بیمه­گذاران معمولا مبلغی را به صورت یک جا و یا به اقساط به عنوان حق بیمه به بیمه­گر پرداخت می­نمایند، بدین معنی که موسسات بیمه پیش از آن که خسارت بپردازند، حق بیمه دریافت می­کنند. حق بیمه­های دریافت شده از قبل، وجوه بسیار هنگفتی را تشکیل می­دهد. این سرمایه­ها در اصطلاح بیمه به ذخایر فنی معروف هستند. از آنجا که شرکت­های بیمه از این ذخایر بلافاصله برای پرداخت خسارت استفاده نمی­کنند، آن را در بخش­های مورد نیاز به کار می­اندازند. اهمیت نقش بیمه­گر در جمع­آوری پس­انداز و سرمایه­گذاری، به ویژه در بیمه­های عمر، که معمولا مدت بیمه طولانی است و تعهد بیمه­گر پس از مدت­های مدیدی اعمال می­شود، آشکارتر است. بیمه و به ویژه بیمه عمر موجب می­شود که قسمتی از درآمد اشخاص به جای ان که به فوریت مصرف شود به صورت حق بیمه نزد موسسات بیمه تمرکز یابد و سپس برای سرمایه­گذاری در رشته­هایی که از لحاظ اقتصادی مطلوب است، مورد استفاده قرار گیرد.

البته این نکته غیرقابل انکار است که هر قدر، سابقه فعالیت و حجم کار شرکت­های بیمه بیشتر باشد، ذخایر فنی آنها نیز بیشتر است؛ به گونه­ای که ذخایر فنی برخی از شرکت­های بیمه­ای بزرگ اروپایی و آمریکایی به ده­ها میلیارد دلار می­رسد و رقم ذخیره­های فنی مجموع شرکت­ها در هر یک از این کشورها به حدی است که نحوه به کار انداختن آنها اثر بسزایی در وضعیت اقتصادی دارد.

شرکت­های بیمه و به ویژه شرکت­های بیمه عمر که ذخایر فنی سنگین­تری دارند از مشتریان عمده بورس­ها هستند. دولت­ها معمولا در سرمایه­گذاری ذخایر فنی بیمه نظارت می­کنند تا این سرمایه­های بزرگ که از اجزای کوچک پیش پرداخت حق بیمه و یا به عبارت دیگر پس­اندازهای کوچک بیمه­گذاران تشکیل می­گردد، در مسیرهایی سرمایه­گذاری شود که موافق سیاست­های اقتصادی دولت­ها است.

د) نقش بیمه در ایجاد آرامش در زندگی اقتصادی انسان­ها

 اقسام مختلف بیمه ـ به ویژه بیمه­های اشخاص ـ پشتیبان زندگی انسان­ها است و در واقع سرمایه بیمه­نامه­های عمر و زندگی را می­توان هم تراز و هم ارزش زندگی انسان­ها دانست. «البته باید اذعان نمود که ارزش زندگی انسانی برای خود شخص و افراد وابسته به او، فراتر از این جمع­بندی­ها و ارزش­گذاری­ها است. بیمه­های اشخاص که یکی از شاخه­های مهم بیمه است، در حقیقت پاسخ­گوی نیازهای اقتصادی متعدد انسان­ها است که اهم آنها به شرح زیر است:

1ـ اطمینان یافتن از این که پس از مرگ نان­آور خانواده، درآمد معین و مشخصی همچنان در مجاری اقتصاد و حیات خانواده جاری خواهد بود.

2ـ برای زمان پیری و از کارافتادگی شخص یک منبع درآمد اضافی می­باشد تا زندگی روزگار بازنشستگی و پیری کمتر چهره عبوس خود را نشان دهد.

3ـ به عنوان یک عامل تداوم و بقا برای فعالیت­های تجاری محسوب می­شود».

به وسیله تامین ارایه شده توسط بیمه­های اشخاص، انسان می­تواند مطمئن باشد که همسر، فرزندان و سایر افراد وابسته به او، می­توانند از یک درآمد معین و خاصی برای ادامه زندگی برخوردار باشند (خواه شخص بیمه شده در قید حیات باشد و یا نه). زیرا از این طریق می­تواند اعضای خانواده خود را از مسایل و مصائب اقتصادی و مالی که معمولا گریبان­گیر خانواده­ها می­شود، از نقطه نظر مالی و اقتصادی همان شرایط قبلی را که در زمان حیات او بر خانواده حاکم بوده است، برای آنها فراهم نماید. یکی از آثار اقتصادی مهم بیمه­های اشخاص حفظ و حراست ارزش­های اقتصادی برای اعضای یک خانواده پس از مرگ نان­آور خانواده است. از دیگر آثار اقتصادی بیمه­های اشخاص، استفاده بازماندگان یک فرد از سرمایه بیمه­ای، به منظور پرداخت دیون و هزینه­های شخص متوفی می­باشد.

ذکر این نکته ضروری است که آرامش، اطمینان و ثبات در زندگی انسان به طور مستقیم و غیرمستقیم در اقتصاد ملی موثر است.

ه) نقش بیمه در بالا بردن سطح اشتغال

شرکت­های بیمه به طور مستقیم و غیرمستقیم در ایجاد اشتغال و در نتیجه در اقتصاد ملی تاثیر می­گذارند.

اداره موسسات بیمه مستلزم وجود تعدادی کارکنان اداری است. بنابراین شرکت­های بیمه به طور مستقیم صدها نفر را مشغول به کار می­نمایند. افزون بر ان تعداد قابل ملاحظه­ای تحت عنوان نمایندگان بیمه، کارگزاران و واسطه­های بیمه در جامعه می­توانند فعالیت نمایند.

و) نقش بیمه در ایجاد اعتبار

اعتبار مالی هر شخص اعم از حقیقی و یا حقوقی برای افراد طرف معامله، ارتباط مستقیم با میزان دارایی او دارد و این اعتبار تا زمانی برقرار است که دارایی شخص باقی باشد و به محض تلف شدن دارایی، اعتبار وابسته به آن نیز منتفی می­گردد. دارایی اعتبار شخص تا زمانی که دارایی­های او پاسخ­گوی تعهداتش باشد، برقرار خواهد بود. اگر راهی برای حفظ دارایی و جایگزین کردن آن ـ در صورت تلف شدن ـ وجود داشته باشد، این امر به یقین در تثبیت اعتبار موثر خواهد بود. هر بازرگان یا هر واحد اقتصادی در روابط مالی خود با افراد و سازمان­های دیگر، نیازمند کسب اعتبار است. در تجارت امروز کمتر معامله­ای به صورت کامل نقد انجام می­شود، کمتر سرمایه­گذاری است که بتواند یا بخواهد قیمت تمام تاسیسات و دستگاه­های مورد نیاز خود را نقدی بپردازد. افزایش اعتبار و استفاده از اعتبار یکی از مشخصات بازرگانی پیشرفته امروز است. هر بازرگان و هر کارخانه­دار با اتکا به سرمایه و دارایی خود، می­تواند اعتبار کسب کند؛ اما اگر این سرمایه­ها و دارایی­ها، در معرض خطرهایی واقع شوند که امکان نابودی آنها باشد، تحصیل اعتبار عملی نخواهد بود؛ مگر این که هر یک از دارایی­ها، در مقابل خطرهای موجود، تحت پوشش بیمه قرار گیرد. حتی اگر شخص اعتبار دهنده به بقای دارایی بدهکار خود مطمئن باشد، ممکن است در بسیاری از موارد از وثیقه و یا به رهن گرفتن آن صرف نظر کند و به اعتبار برخورداری دارایی از پوشش بیمه شده بیمه­ای که در اختیار بدهکار است اطمینان خاطر حاصل نماید.

به همین دلیل در مورد وام­های رهنی بیشتر راهن موظف است عین مرهونه را در برابر آتش­سوزی و نظایر آن بیمه نماید تا بستانکار مطمئن شود، در صورتی که مورد رهن در نتیجه وقوع حوادثی مانند آتش­سوزی از بین رفت، طلب وی بلاوصول نخواهد ماند و با بدهکار ورشکسته یا معسر مواجه نخواهد شد؛ زیرا در این صورت بستانکار اطمینان حاصل می­کند که حقوقش را از محل خسارتی که بیمه­گر پرداخت خواهد کرد، جبران می­نماید.

بیمه محموله در برابر خطری که ممکن است در هنگام حمل و نقل کالا تحقق یابد نیز در ایجاد اعتبار برای خریدار موثر است؛ زیرا با این بیمه هم خریدار مطمئن خواهد بود که چنان چه به کالای خریداری شده در جریان حمل، خسارت وارد شود، با خسارتی که از بیمه­گر دریافت خواهد کرد، می­تواند بدهی خود را به فروشنده بپردازد و فروشنده نیز اطمینان دارد، در صورتی که خطری متوجه کالا شود خریدار با استفاده از بیمه قادر خواهد بود که بهای کالا را پرداخت نماید.

بیمه عمر هم به علت دارا بودن ذخیره ریاضی و به دلیل این که بیمه­گذار می­تواند از بیمه­گر وام دریافت دارد و یا حتی آن را گرو بگذارد، به وجود آورنده اعتبار است.

افزون بر موارد یاد شده، یکی از انواع جدید بیمه که شباهت بسیاری به عملیات بانکی دارد، بیمه اعتبار است. این نوع بیمه در واقع، اعتبار وام گیرنده و بازپرداخت بدهی او را تضمین می­کند. بیمه اعتبار به دو صورت از سوی بیمه­گران اعمال می­شود. نخست آن که بیمه­گر تعهد می­کند به محض رسیدن موعد و عدم پرداخت بدهی از سوی بدهکار، به جای او بدهی را بپردازد که این نوع بیمه برای بستانکاران سودمند است.

ذکر این نکته مهم، ضروری است که سرعت و اعتبار، دو عنصر اساسی در اقتصاد و روابط تجاری می­باشند؛ به گونه­ای که اگر هر کدام از این عناصر وجود نداشته باشند، امکان مبادلات اقتصادی میسر نخواهد بود. هم در بیمه­هایی مانند آتش­سوزی، حمل و نقل و عمر و هم در بیمه­های اعتباری ـ به مفهوم اخص ـ وجود بیمه موجب تسهیل مبادلات و داد و ستد خواهد شد زیرا:

1ـ وام دهنده، بستانکار را از وصول طلب خود مطمئن می­سازد.

2ـ چون وام دهنده و بستانکار از وصول طلب خود اطمینان دارند، معامله با شرایط آسان­تری انجام می­شود.

3ـ وضعیت مالی وام گیرنده و بدهکار را تثبیت می­کند، تحقق خطر، وضعیت مالی او را مختل نمی­سازد و حتی در موردی که بدهی وام گیرنده به موجب بیمه عمر به نفع وام دهنده تامین شده است، ورثه وام گیرنده تعهدی ندارند و مجبور نیستند اقساطی را که به عهده مورث آنان بوده، بپردازند. موسسات بیمه می­توانند از محل وجوهی که به عنوان ذخیره فنی در اختیار دارند به اشخاص حقیقی یا حقوقی وام بدهند و یا در موسسات اعتباری مشارکت داشته باشند.

یکی دیگر از آثار بیمه­های اعتباری کمک به رشد و توسعه صادرات کشورهاست. این امر از دو طریق انجام می­شود: 1ـ کمک به صادرکنندگان برای دریافت وام از بانک­های داخلی، از طریق صدور بیمه­نامه­های اعتباری داخلی که براساس آن، بانک­ها به صادرکنندگان وام درخواستی را پرداخت می­کنند. 2ـ تضمین دریافت بهای کالاهای صادر شده از خریدار خارجی است که اهمیت بیشتری دارد.

هم اکنون، تجارت جهانی از پیچیدگی خاصی برخوردار است. نفوذ در بازارهای مختلف، در صورت عدم آشنایی کافی با آنها همواره خطر، آفرین است. در بازارهای داخلی در صورتی که خریدار بهای کالا را نپردازد، به آسانی می­توان از طریق مراجع قانونی طلب را وصول کرد، اما در کشورهای دیگر این کار با مشکلات فراوانی روبروست و در برخی موارد غیر ممکن است.

بیمه­های اعتباری، دریافت بهای کالاها و خدمات صادر شده به خریداران خارجی را تضمین می­نماید و از این طریق بستر مناسب و مطمئنی را برای صادرکنندگان به منظور نفوذ هر چه بیشتر به بازارهای خارجی فراهم می­کند.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که با توجه به نقش و اهمیت به سزایی که توسعه بیمه­های بازرگانی در بهبود وضعیت اقتصاد ملی به ویژه از نقطه نظر تضمین سرمایه­گذاری­ها، حفظ ثروت ملی، ایجاد ثبات و امنیت روانی در جامعه و ایجاد و توسعه اعتبار در جامعه از خود به جا می­گذارد. جا دارد که مدیران کلان اقتصادی توجه جدی و همه جانبه­ای در جهت توسعه فرهنگ بیمه و ایجاد زیر ساختارهای مناسب جهت رشد هر چه سریعتر و مطلوب­تر آن در جامعه مبذول دارند. در این خصوص نباید از نقش آموزش و فرهنگ­سازی در بین اقشار مختلف جامعه در جهت رشد و توسعه فرهنگ بیمه غافل ماند؛ چرا که متاسفانه برخلاف وجود مشکلات اقتصادی در جامعه و تاثیر آن در عدم رشد همه جانبه صنعت بیمه، بیشتر مردم کشور ما حتی قشر تحصیل کرده نیز آشنایی کافی و کاملی با بیمه ندارند و همین امر نیز یکی از علل مهم عدم توسعه صنعت بیمه در کشور می­باشد. روشن است با رشد فرهنگ بیمه و سرمایه­گذاری در این بخش به ویژه با تولد بیمه­های خصوصی و ایجاد عرصه رقابت در صنعت بیمه، شاهد بهبود هر چه بهتر وضعیت اقتصادی کشور و جامعه انسانی خواهیم بود.

منابع

جباری، غلامحسین، «موسسات بیمه»، تهران، انتشارات فروردین، 1349.

حسنی، علیرضا، «جزوه درس حقوق بیمه»، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان.

شیبانی، احمد علی، «مقدمه­ای بر اصول بیمه»، انتشارات مدرسه عالی بیمه تهران، نشریه شماره 25، 1336.

فرهنگ مهر، «حقوق کار و بیمه­های اجتماعی»، موسسه عالی حسابداری، چاپ دوم، 1345.

هوشنگی، محمد، «بیمه اتکایی»، انتشارات مدرسه عالی بیمه تهران، 1352.